Кондаков Иван Лаврентьевич

Кондаков Иван Лаврентьевич (1857—1931) — Саха сиригэр төрөөбүт киһи, эрэһиинэни (синтетический каучук) оҥоруу ньыматын аан маҥнайгынан тобулбут биллиилээх хиимик-учуонай.

Koндаков Иван Лаврентьевич

Олоҕун олуктара

И.Л. Кондаков 1857 с. алтынньы 10 күнүгэр Бүлүү куоратыгар төрөөбүтэ.

Үөрэнэр кэмэ

Дьокуускайдааҕы 6 кылаастаах классическай прогимназияны үөрэнэн бүтэрэн баран, Красноярскайдааҕы классическай гимназияҕа ситиһиилээхтик үөрэммитэ. Ол кэнниттэн 1880 с. С.-Петербург үнүбэрсиэтин физика-математика бакылтыатын естественнэй салаатыгар үөрэнэ киирбитэ, итиэннэ ону 1884 с. хандьыдаат истиэпэннээх бүтэрбитэ. Үнүбэрсиэккэ үөрэнэ сылдьан, хиимийэни олус сөбүлээбитэ. Аатырбыт учуонай, бэрэпиэссэр А.М. Бутлеров лабаратыарыйатыгар икки сыл уһуйуллар кэмигэр органическай хиимийэнэн үлүһүйбүтэ.

1886-1895 сс. Импэрээтэр Варшаватааҕы үнүбэрсиэтигэр физиологическай хиимийэни чинчийэр лабараан дуоһунаһыгар сылдьар. 1894 с. Петербург үнүбэрсиэтин сэбиэтигэр “О синтезах под влиянием хлористого цинка в жирном ряду” диэн тиэмэҕэ хиимийэ маҕыыстырын истиэпэнин көмүскүүр. 1895 с. олунньу 1 күнүгэр Импэрээтэр Юрьевскай үнүбэрсиэтигэр фармация экстраординарнай бэрэпиэссэринэн ананар. Онтон 1898 с. дуоһунаһа үрдээн, ординарнай бэрэпиэссэр буолар. Бэйэтэ суруйарынан, “...я был профессором бывшего Юрьевского университета от 1894 до эвакуации его в Воронеж”. 1918 сыл сайыныгар үнүбэрсиэти ньиэмэс сэриититтэн куоттаран, Воронеж куоракка көһөрбүттэрэ.

Учуонай тус олоҕо

Учуонай ойоҕо Мария Ивановна Кондакова (Рубенау). Мария Ивановна 1899 с. ылбыт пааспарыгар, “состоит в первом браке с и.д. ординарнаго профессора Императорскаго Юрьевскаго университета Иваном Лаврентьевичем Кондаковым” диэн сурулла сылдьар. Мария Ивановна Тарту куораттан чугас сытар Эльва диэн быыкаа куоракка сэниэ төрөппүттэриттэн хаалбыт улахан учаастактаах уонна дьиэлээх эбит. И.Л. Кондаков үлэтин-хамнаһын архыып матырыйаалыгар олоҕуран үөрэппит Туллио Илометс диэн чинчийээччи суруйарынан, И.Л. Кондаков ойоҕо Воронежка тиийээт (1918 сыл балаҕан ыйын 20 күнүгэр) өлбүт. Иван Лаврентьевич ойоҕун көмөн баран, алтынньы ыйга Эльваҕа баар дьиэтигэр төннөн кэлбит.

Олоҕун тиһэх күннэригэр наар ойоҕун дьиэтигэр олорбута. 1931 с. алтынньы 14 күнүгэр өлбүтэ. Учуонай өлбүтүн кэннэ туох баар баайын-дуолун барытын судаарыстыба туһатыгар тутан ылбыттар. Онон сылыктаатахха, И.Л. Кондаков оҕото-уруута суох киһи эбит.

Үлэтэ

Аан дойду биллэр-көстөр хиимигэ

И.Л. Кондаков Тарту үнүбэрсиэтигэр (Импэрээтэр Юрьевскай үнүбэрсиэтэ/Дерпт үнүбэрсиэтэ) бэрэпиэссэринэн, ону тэҥэ фармация үнүстүүтүн дириэктэринэн үлэлии сылдьан, хиимийэ уонна фармация туһунан лиэксийэлэри ааҕара, устудьуоннарга билим куруһуогун тэрийэн ыытара. Германия, Австрия, Швейцария үнүстүүттэрин лабаратыарыйаларыгар, Арассыыйа уонна Дьобуруопа химиичэскэй собуоттарыгар сылдьан, үгүһү көрбүтэ-истибитэ. Инньэ гынан салайар үнүстүүтүн Дьобуруопа сайдыылаах үөрэх тэрилтэлэрин таһымыгар таһаарбыта. Кини салалтатынан И. Шиндельмейзер, Тагер Исер, Э. Гольдберг, И. Вальтер, Н. Бахчиев, Е. Лучинин о.д.а. диссэртээссийэлэрин көмүскээбиттэрэ. Итинник сибидиэнньэ И.Л. Кондаков тус олоҕун туһунан 1902 с. суруйуутугар баар. Учуонай үөрэнээччилэрэ В. Скворцов, И. Шиндельмейзер учууталларын туйаҕын хатаран, эмп-томп туһунан биллэр-көстөр үлэлэри суруйан хаалларбыттара. И.Л. Кондаков фармация лабаратыарыйатыгар үөрэнээччилэрин кытта түспүт хаартыскатын көрдөххө, барыларынааҕар үрдүк, көнө уҥуохтаах, будьурхай баттахтаах, сулардыы бытыктаах, сэргэх сэбэрэлээх киһи эбит.

Эрэһиинэни оҥорон таһаарар ньыманы аан маҥнайгынан арыйбыт учуонай

И.Л. Кондаков 1900 с. синтетическэй каучук оҥоһуллан тахсар ньыматын аан дойдуга маҥнайгынан арыйбыта. “Синтетический каучук: его гомологи и аналоги” диэн бөдөҥ үлэтэ 1912 с. Юрьев куоракка бэчээттэнэн тахсыбыта. Манагыраапыйа киириитигэр маннык суруллубут: “Настоящая монография является первым сочинением специально посвященным синтетическому каучуку, сочинением, подобнаго которому, насколько мне известно, не существует пока на других европейских языках”. Туох баар ситиһиитин учуоттаан, И.Л. Кондаковка 1914 с. үтүөлээх бэрэпиэссэр үрдүк аатын иҥэрбиттэрэ, ону туоһулуур докумуон Тарту архыыбыттан көһүннэ: “...профессор Императорскаго Юрьевскаго университета, магистр химии, действительный статский советник Кондаков утверждается в звании заслуженного профессора, с 1 января 1914 года.”

И.Л. Кондаков түөрүйэтигэр олоҕуран, 1918 сыллаахтан Германия собуоттарыгар кытаанах ("Н") уонна сымнаҕас ("W") метилкаучугу оҥорон барбыттара.

Саҥа эми-тому айааччы

Хиимик саҥа эми-тому айарга эмиэ үгүс сыратын-сылбатын бараабыта. Ол түмүгэр ити эйгэҕэ дьоһуннаах арыйыылары оҥортообута биллэр. Туллио Илометс ааҕыытынан, улахан учуонай хиимийэ уонна фармация араас боппуруостарын чинчийбит 150 үлэлээх.

Иван Лаврентьевич аан дойду ааттаах-суоллаах учуонайа буолбутун кэннэ, кинини Дьобуруопа үөрэх кыһаларыгар уонна тэрилтэлэригэр анаан-минээн ыҥырар буолбуттара. Ол курдук Франция Лилль куоратыгар кэсмиэтикэ оҥорор тэрилтэлэри кытта бииргэ үлэлии сылдьыбыта, Прагаҕа баар Нуучча үнүбэрсиэтигэр уонча сыл лиэксийэ аахпыта. Учуонай 1925 с. Чехословакия кырасдааныстыбатын ылбыта. Ол эрээри Эстонияҕа сотору-сотору кэлэн барара.

И.Л. Кондаков "Некоторые исторические факты о химии синтетического каучука" диэн бүтэһик үлэтэ 1931 сыллаахха күн сирин көрбүтэ.

Аатын үйэтитии

И.Л. Кондаков үтүөтэ-өҥөтө араас тылдьыкка, “Выдающиеся химики мира” кинигэҕэ, о.д.а. литэрэтиирэҕэ дьоһуннаахтык ахтыллар. 1957 сыллаахха, учуонай төрөөбүтэ 100 сылыгар, олорбут дьиэтин таһыгар мэҥэ дуосканы ыйаабыттара. Онтон 1959 сыллаахха учуонай уҥуоҕар мэҥэ тааһы туруорбуттара.