Кырдьыы кэлиитэ

Кырдьыы кэлиитэ диэн эт-сиин мөлтөөһүнэ, кыаҕа кыччааһына ааттанар.

Кырдьартан ким да куоппат. Кэлиэхтээх кэмиттэн аһара хойутаабакка, бу кэллим диэн биллэрбэккэ сыыйа-баайа кэлэн иһэр.

«Иитиллэр иэстээх»,- диэн сахалар этэллэр. Оҕону кыра эрдэҕиттэн киһилии быһыыга, кырдьаҕаска көмөлөһө үөрэттэххэ, кырдьыы кэмэ кэллэҕинэ, кыах, күүс мөлтөөтөҕүнэ көмөлөһүөн сөп. Элбэх оҕолоох төрөппүт кырыйдаҕына, кыаҕа-күүһэ мөлтөөтөҕүнэ оҕолоругар хардары-таары сылдьар, олорор кыахтанар. Кыра эрдэхтэриттэн тулуурдаах, дьулуурдаах, үлэҕэ-хамнаска үөрэммит оҕолоро биир төрөппүттэрин көрөр-харайар кыахтара улаатар. Элбэх оҕолоох буолуу уонна киһилии быһыыга үөрэтии кырдьар сааска көрүүгэ-харайыыга, сынньалаҥнык сылдьыыга тириэрдэр.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн кырдьан, мөлтүүр кэм кэлэрин билэ үөрэнэрэ наада. Кырдьаҕас эбэлэригэр, эһэлэригэр көмөлөһөн, туһа киһитэ буола улааттаҕына бэйэтин сиэннэрин киһилии быһыыга, кырдьаҕастары ытыктыырга, көмөлөһөргө үөрэтэр кыахтанар. Кырдьаҕастар бэйэлэрин көрүҥнэринэн олох эргийэн иһэрин сиэннэригэр көрдөрөн үөрэтэллэр.

Кырдьыбыт төрөппүтү көрүү-истии оҕо иэһэ. Бу иэс, ытык иэс буоларын туһугар оҕо кырдьаҕастары ытыктыы, көмөлөһө үөрэнэрэ ирдэнэр.

Кырдьан барыы киһи этэ-сиинэ мөлтөөһүнүнэн саҕаланар буолан өйгө-санааҕа улахан уларыйыылары киллэрэр, эт-сиин күүһэ-уоҕа, кыаҕа өй-санаа көрдөбүллэригэр кыайан сөп түбэспэтигэр тириэрдэр. Өй-санаа эттэн-сиинтэн тосту уратылаах буолан киһи хаһан даҕаны кырдьан иһэрин билиммэт. Ол оннугар сааһыран истэҕинэ өйө-санаатэ дьэ киирэн, эбиллэн, саҥа күүһүрэн иһэр курдук сананар. Сахалыы эттэххэ киһиэхэ «Сүрэх баҕатын, сүһүөх кыайбат» кэмэ кэлэр. Бу кэм кэлиитигэр киһи өйө-санаата эрдэттэн бэлэмнэнэн биэрэрэ наада. Былыргы сахалар «Кырдьаҕаһы хааһахха сүгэ сылдьан үөрэн» диэн этэллэр. Киһи олоҕор сааһыран истэҕинэ үөскүүр этин-сиинин уларыйыыларыгар сөп түбэһэр гына өйө-санаата эмиэ уларыйан биэриэхтээх.

Өй-санаа кырдьыбат. Сааһыран истэххэ хата эбиллэн күүһүрэн, дириҥээн биэрэн иһэр. Өй-санаа эбиллэн иһиитин эт-сиин тулуйбат. Сыллар ааһан истэхтэрин аайы эт-сиин мөлтөөн-ахсаан, ыалдьан, кэбирээн иһэр. Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата кыайан тапсыбат, биир тылы булумматтара эбиллэн биэрэр. Бу кэмҥэ өй-санаа араас үөрэҕи-билиини ылынан сайдыбытынан туһанан бэйэтин этин-сиинин харыстаан, көрүнэн, сайыннаран, эрчийэн, дьарыктаан биэрэн иһэрэ эрэйиллэр. Бу быһаарыы олох тутаах көрдөбүлэ буолар.

Дьон кырдьан истэхтэринэ «Кэннибит уһаан, иннибит кылгаан иһэр» диэн этэллэр. Бу этии эт-сиин уонна өй-санаа уларыйан иһиилэрин бэлиэтиир. Киһи кырдьан, сааһыран истэҕинэ, урут эдэр эрдэҕинэ үчүгэйдик, табыллан сылдьыбыт кэмнэрин саныыра, ахтара эбиллэр. Бу ааспыт кэмнэрин ордугургуу, ахта саныыра элбээтэҕинэ, билиҥҥи олоҕо, кырдьыбытынан сибээстээн, уруккутуттан мөлтөөн, ахсаан иһэрин бэлиэтиирэ элбиир.

Киһи кырдьан, этэ-сиинэ мөлтөөн урукку эдэр эрдэҕинээҕитин курдук кыайа-хото сылдьыбат, барбат-кэлбэт буоллаҕына, урукку сырыыларын, кыайыыларын-хотууларын ахта саныыра ордук күүһүрэр. Элбэх кырдьаҕастар бииргэ муһуннахтарына билигин олорор олохторо урукку олохторунааҕар мөлтөөн, ахсаан барыытын тэҥнээн көрөн ахта-саныы сылдьаллара эбиллэн биэрэр.

Элбэх дьон холбостохторуна омугу үөскэтэллэр. Уруккуну ахта санааһын өйө-санаата дириҥээн барыыта бу омук кырдьан, мөлтөөн-ахсаан эрэрин билиэтэ. Омук кырыйдаҕына, урукку кыайыыларын кыайан ситиспэт кэмэ кэллэҕинэ, ол кыайыыларын ахта-саныы сылдьара элбиир. Уруккуну ахта-саныы сылдьар быһыы элбээтэҕинэ, омугу күүһүрдэ, урукку кэмигэр эргитэ сатааһын тэнийдэҕинэ, бу омук кырдьыбыт эбит диэн быһаарыы олохтоох буолар.

Россия дьоно, ордук нууччалар, урукку кэмнэрин ахта, суохтуу саныыллара ордук эбилиннэ. Кинилэр урукку ыраахтааҕы саҕанааҕы кэми, Петр Первэй, Суворов кыайыыларын ордук санаан ахталлар. Былыргы кыайыыларыгар-хотууларыгар хайдах эмэ гынан эргиллибит киһи диэн баҕара саныыллара үксээтэ. Урукку кыайыылары эргитэр кыахтаах, ССРС эрдэхтэн олус сайыннарыллыбыт армия күүһэ-күдэҕэ билигин Россияҕа баар. Кэлин кэмҥэ армияны бөҕөргөтүү, өссө сайыннарыы үлэтэ тэнийэн баран иһэр.

Аан дойду дьонун олохторугар Россия күүһүрүүтэ, ордук чуолаан армията бөҕөргөөһүнэ улахан кутталы үөскэтэр. Сайдыылаах омуктар куттанар санааларыгар Россия экономикатын сайыннарартан туттуналлар, онтон экономика сайдар кыаҕа суоҕа хайа эмэ ордук сайдыан сөптөөх эрэ хайысханы ылан ону сайыннарарга тириэрдэр. Кэлин кэмҥэ Россия элбэх сэрии сэбин оҥостон аныгы сэриилэрин сэптэриттэн атын государстволарга атыылыыра эбилиннэ. (1,74).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Киһи быһыыта. - Дьокуускай: РИО ГУ РИМЦ, 2005. - 92 с.