Кытах (иһит)
Кытах — нэлэгэр мас иһит.
Тыл үөскээбит төрдө уларыт
Ст. Калужинскай кытаҕы былыргы тюрк тылыттан төрүттээх дьиҥ саха тыла, кытар-, кытын- диэн туохтуурдартан үөскээбит тыл диэбит[Калужинский Ст. Этимологические исследования по якутскому языку. Двухсложные основы. — Т. 6. — С. 49]. Бу быһаарыы Э. К. Пекарскай кытахтан дьиэ кэргэн бүтүннүүтэ аһыыр, кыттан, кыттыһан аһыыр иһитэ (кытах) диэбитэ сөп курдук.
Тыл суолтата уларыт
Таас саҕа улахан мас кытыйа[1].
.
Э. К. Пекарскай «Саамай улахан мас иһит <…> дьиэ кэргэн бүтүннүүтэ аһыыр» диэбит.
Аллайыаха сахалара кытах диэн балыгы астыырга аналлаахньолбуһах быһыылаах мас иһити ааттыыллар.
Оҥоһуута, туһаныыта уларыт
Бэрт өрдөөҥү уонна киэҥник туттулла сылдьыбыт иһит. Мастан хаһан оҥоһуллар нэлэгэр иһит. Сүөһү ииттэр сахалар кытахтара төгүрүк уонна аһыыр иһит.
Көрүҥнэрэ уларыт
Кыра кытах кытыйа диэн ааттанар.
Тыл туттуллуута уларыт
Таабырыннар уларыт
- Муора ортотугар көмүс кытах уста сылдьар үһү (Күн)
- Кыһыл көмүс кытах түннүгүнэн төкүнүйэр үһү (Күн сардаҥата)
- Толоон ортотугар көмһс кытах баар үһү (Күн)
- Икки хайа икки ардыгар көмүс кытах эргийэр үһү (Күн)
- Сулустары быыһынан көмүс кытах уста сылдьар үһү (Ый)
Өс хоһоонноро уларыт
- Ыт баһа көмүс кытахтан төкүнүйбүтүгэр дылы
Кытах сирдэр ааттарыгар уларыт
Сирдэр ааттарыгар киэҥник туттуллар тыл эбит.
Суорун Омоллоон Кууһумата «Күөх Көппөҕө»: «Эн курдук буолуом дуо, мин Орто Кытахпын охсон бүтэрэн иһэбин», — диир[2].
Кытах — дьоҕус сир, онон биирдиилээн дьон бас билиитэ буолан, сол онон ааттанан хаалбыта үтүмэн. Холобур, Мэҥэ-Хаҥалас Өлөчөйүгэр бааллар: Акамыын Кытаҕа, Акайа Кытаҕа, Баҕа Кытаҕа, Буока кытаҕа, Кынаачай Кытаҕа, Лэпсэй Сэмэнин Бэрбээкэйдээх Кытаҕа, Мэхэлээс Кытаҕа, Охоноон Кытаҕа, Сүөдэрэпээн кытаҕа, Утуунньук Кытаҕа, Хатыы Кытаҕа.[3]
Быһаарыылар уларыт
- ↑ Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. (П. С. Афанасьев редакцията). — Дьокуускай: «Бичик», 1994. — ISBN 5-7696-28-2
- ↑ Суорун Омоллоон. Талыллыбыт айымньылар. — Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1966. — Т. 1. — С. 10.
- ↑ Багдарыын Сүлбэ. «Аал уоту оттунан». — Дьокуускай: Саха Сиринээҕи кинигэ кыһата, 1993. — 192 с.
| [[Билэ:|50px|Чороон]] | Бу саха иһитигэр-хомуоһугар сыһыаннаах сиппэтэх ыстатыйа. Көннөрөн уонна эбэн көмөлөһүөххүн сөп. |