Чороон

Чороон — саха былыргы кымыһы иһэр иhитэ. Мастан, удьурҕайтан хаһан оҥоһуллар. Хайдыбатын диэн арыыга оргуталлар.

Чороон

Үс эбэтэр биир ата аата, син биир улахан олоҥхоһут, үтүө ат курдук кэпсээҥҥэ сылдьара.

Дьиэҕэ-уокка үүт аһы, ымдааны уонна сылгы-ынах кымыһын кутан уурар чорооннору эмиэ үөһэ өттүнээҕи ойоҕоһун боростуой уонна уустук оһуорунан киэргэтэн, төгүрүк быһыылаах гына атахтыыллара. Оттон сайыҥҥы түмсүүлээх, үөрүүлээх бырааһынньыкка – ыһыахха кымыс иһэр кыра, орто, улахан кээмэйдээх чорооннору сылгы туйаҕар маарынныыр сиэдэрэй ойуулаах, үстүү атахтаах гына оҥороллоро.

Сиэргэ-туомҥа аналлаах чороон хайаан да 7 эбэтэр 9 курдуу ойуулаах буолар.

XIX үйэ бастакы аҥарыгар чороон илиигэ тутарга аналлаах соҕотох эрэ атахтаах эбит. XX үйэ саҕаланыытыгар 3 атахтаах чороон үөдүйбүт, иһиттэн кэриһэн аһааһын уурайбыт.

Кэлиҥҥи чорооннор ат туйаҕа быһыылаах 3 атахтаммыттар. Ол, үөрэхтээхтэр этэллэринэн, дьиҥ сахалыы ойуу, саха омук сылгыга улаханнык сүгүрүйэрин бэлиэтэ. Ол сүгүрүйүүтүн суруйар кыаҕа суох уус ойуу-оһуор тылынан бэйэтин оҥоһугар киллэрбит буолуон сөп эбит.

Чороон ойуута тус-туһунан буолара биллэр. Тараах (от) ойуу, тоноҕос ойуу, тыҥырах, ураһа, тарбах о.д.а. Олох сайдан, уларыйан истэҕин ахсын көрүҥэ үксээн, уларыйан испитэ. Кэнники сэбирдэх, сибэкки, уруһуй ойуу эбиллибит.

Чороон түгэҕэр уус бэйэтин аатын эбитэ дуу, бу иһит анаммыт киһитин аатын эбитэ дуу, бэлиэтин быһан хаалларар эбит. Ону билигин “куруппааскы суола”, “хаар суола”, “ураһа” диэн араастаан ааттыыллар

Чороон көрүҥнэрэ

• Тойон айах чороон. Саамай улахан, тоҕус сиринэн томторҕолоох, биир атахтаах мааны чороон. Кымыһы томточчу кутан баран, түһүлгэ дьонугар кэритэн иһэллэр эбит.
• Кэриэн айах. Сэттэ сиринэн дьэрэкээннээх ойуулаах;
• Харыйа чороон – соҕотох киһи илиитигэр эрэ тутар, олоҕо суох, лаппа хончоҕор чороон;
• Балхах чороон – бычыгырас ойуулаах, намыһах, 3 атахтаах кыра чороон;
• Дьорохой чороон – томторҕо ойуулаах, намыһах, 3 атахтаах синньигэс, кыра чороон;
• Бырадаах чороон – быччыгыныар ойуулаах чороон;
• Бэлкэй чороон- саамай кыра чороон.
• Сиэллээх чороон - сылгы силинэн киэргэтиллибит чороон

Чороон ойуута-мандара

1.   Быа, дьураа ойуу.

                                             

Маннык ойуу археологическай хаһыы көрдөрөрүнэн, элбэх иһиккэ көстөр эбит. Түҥ былыргы диэн этэллэр, чопчу хаһан үөскээбитэ биллибэт.

Ойуута судургу буолан, киэҥник тарҕаммыт.

2.   От ойуу, хабарҕа ойуу

         

Атыннык “тараах ойуу” эмиэ дэнэр.

От ойуу өҥү-быйаҥы кэрэһэлиир бэлиэ.

Иһит айаҕын бүүрүгэр, чороон атаҕар оҥоһуллар. Бу ойуу туос иһит иитин тигии көрүҥүттэн тахсыбыт.

3.    Охторуу, тыал ойуу.

Туой иһиттэр орнаменнарын быһыытынан көстүбүт ойуу. Кэлин туос иһит иитин тигиигэ, маска киэҥник туттуллубут.  

4.    Таҥалай ойуу.

Таҥалай ойуу маска киэҥник тарҕамматах эбит.

Хотугу норуоттарга “харыйалыы ойуу” диэн ааттанан, сабынан тигиигэ, тириинэн, таҥаһынан аппликациялыырга былыргыттан тэнийбит.

5.   Ураһа ойуу

Туос иһит иитин тигиититтэн ылыллыбыт.

6.   Илим хараҕа 

Туос иһит иитин тигиититтэн киирбит. Хаһан үөскээбитэ биллибэт геометрическай ойуу. Бу ойуу арааһа элбэҕэ биллэр (ромбическай ойуу, түөрт харах о.д.а.) 

Биһиги чорооҥҥо сыһыаннаах ойуулары киллэрдибит. “Илим хараҕа” ойуу чороон атаҕар туттуллубута биллэр.  

7.   Биэ эмиийэ, сарбынньах, тыҥырах ойуулар.       

Бу ойуулар тюрк тыллаах омуктарга барыларыгар тарҕаммыт. Түҥ былыр туой иһити оҥороот да, инчэҕэй эрдэҕинэ, тыҥырахтарынан эрийэ тутан, оҥо элийэн эбэтэр ыга баттаталаан ойуулууллар эбит.“Сарбынньах ойуу” – дириҥ ис хоһоонноох, ырыаҕа ылламмыт, аар-саарга аатырбыт ойуу. Бу ойуунан иһити-хомуоһу, дьиэ-уот тэрилин, таҥаһы-сабы ойуулууллара биллэр.

8.   Ынах ойуу

Ордук туос иһиккэ улаханнык сайдыбыт, кэлин мас иһиккэ, туттар тэрилгэ ойуулуур буолбуттар.       

9.   Көҕүөр ойуу.

Бу ойуу дириҥ суолталаах. Былыргы быһыытын-таһаатын сүтэрбэккэ, сүтэн-оһон хаалбакка, биһиги кэммитигэр диэри силигилээн, сайдан кэлбит. Аата уонна тас быһыыта кымыс көөнньөрөр уонна хаһаанар “көҕүөр иһит” диэҥҥэ маарынныыр.                                 

10.Үүнээйи ойуу 

Бу ойуу саха норуотун материальнай культуратыгар дириҥник иҥмит ойуу. Бу ойуунан иһити-хомуоһу эрэ буолбакка, ат тэрилин, таҥаһы-сабы киэргэтэллэрэ биллэр.

11. От-мас ойуу.Сибэкки ойуу.

Мас оҥоһуктарга дэҥ кэриэтэ туттуллар. 

12.Кымырдаҕас ойуу

Сүрүннээн дьиэ ис тэрилин ордук таҥас-сап киэргэлигэр, ат симэҕэр биллэр. 

13.Илим хараҕа

Хаһан үөскээбитэ биллибэт ойуу. Саха маска оҥоһуктарыгар “илим хараҕа” диэн ааттаан туос иһит иитин тигииттэн киирбит буолуохтаах. Оһуор бу көрүҥэ оҥоһуллуутун арааһынан, ис хоһоонунан элбэх бөлөхтөргө арахсар уонна тус-туһунан ааттанар.

Эбии маны көр

• Чороон кырыымпа
• Чороон от

Быһаарыылар

.