АлгыстКол

Орто сүһүөх кылаастарга төрөөбүт тылы уонна литэрэтиирэни үөрэтии

Бастатан туран, ханнык кыһалҕа баар буолла диэн чопчу тохтоотоххо маннык: 1.Оҕо аахпат буолла. 2.Тылбыт олох дьадайда. 3.Урукку курдук төрөппүт оҕотун кытта наллаан олорон кэпсэтэр эйгэтэ сүтэн эрэр. 4.Оҕо ситимнээн саҥарар, кэпсиир дьоҕура мөлтөөтө. 5.Инникитин тымтыктанан көрөр баҕата, урукку оҕоҕо холоотоххо, лаппа сыппаата. Бу уопсай кыһалҕа оҕо өй-санаа өттүнэн сайдыытыгар улахан охсуулаах буоларын бары билэбит. Тугу гыныахха? Төрөөбүт төлкөлөөх ийэ тылбытын үөрэтии ис хоһоонугар өссө төгүл эргиллэн, сыныйан-сылыктаан көрүү наадата тирээн кэллэ.

Саха тылын үөрэтиигэ киирдэххэ маннык этиилээхпит : 1.Грамматика өйдөбүллэрин бастаан оҕо төрөөбүт тылынан билбитигэр олоҕуран, нуучча, омук тылларыгар үөрэтэн барарын бэрээдэгэ олохтонуон наада, билиҥҥи бырагырааманан көрдөххө, нуучча тылын грамматикатын үөрэтии биһиги иннибитигэр түһэн урутаан иһэр.

2.5-9 кылаастарга саха тылын үөрэтиигэ научнай грамматикаттан тус олоххо туһаныллар өттүн хаалларан (тылы таба суруйуу, сурук бэлиэтин сөпкө туттуу, этиини, тиэкиһи сатаан таҥан суруйуу) судургутутан үөрэтии буолуохтаах, сүрүн болҕомтону тыл дьадайыытын чөлүгэр түһэрэр хайысхалаахтык үөрэтии - кэм кыһалҕата буолбутун сүрүн болҕомтоҕо ылыахха. Холобура, саҥа чаастарын үөрэтиигэ 7 кылааска туохтуур саҥа чааһын сирэйдэниитин үөрэтиинэн түмүктүөххэ, 8 кылааска судургу этии синтаксиһын билиҥҥи үөрэтэ сылдьарбытынан хаалларан баран, 9 кылааска холбуу этиини үөрэтэргэ баһылатыылаах этии араастарын барытын аахтара үөрэтэри тохтотуохха.

3.Ситимнээх саҥаны сайыннарыыны сэргэ тыл баайын олохсутууга бу салааларга көрүллэр чааһы элбэтэн (ол оннугар, үөһэ эппитим курдук, атын салаалартан сарбыйан) анал бырагыраама оҥоһуллуон наада. Холобура, кылаастарынан маннык өс хоһооннорун, сомоҕо домохтору, олоҥхо олуктарын тылынан, суруйар саҥатыгар хайаан да туттар буола үөрэниэхтээх диэн чопчу сааһыламмыт, ахсаана чуолкайдаммыт ис хоһоон, кэриҥ баар буолуохтаах.

4. Айар дьоҕуру сайыннарыыга үгэс буолбут ньымалары туттарга уһуйан уонна оҕо учууталын, атын оҕолордуун үлэ хаамыытын оҥорон таһаарбыттарынан үлэлэтэ үөрэтэн, сыыйа оҕо ылыммыт үөрүйэхтэригэр олоҕуран бэйэтэ иэйиитэ киирдэҕинэ, санаатын сайа этэр, суруйар кыахтаах буоларын ситиһэргэ дьулуһуохха.

5. Тыл баайын иҥэриигэ анал үлэ тэтэрээтин оҥоруохха, онно үөрэнээччи төрөппүтүн кытта бииргэ толорор сорудахтарын киллэрэн, төрөппүтү кытта уһуйар ситими олохтуохха сөп.(Төрөппүт тыл баайыгар оҕотун кытта тэҥҥэ уһуйуллар эйгэтэ баар буоллаҕына, туһалаах буолуо этэ)

6.5-с кылаастан саҕалаан, үөрэх дьылын бүтүүтүгэр үөрэнээччи сыллааҕы олоҕун сэһэнин суруйан, тылга уонна литератураҕа тэҥинэн бырайыактааһын ньыматынан түмүктүүр, сыаналанар, сыаналатар түгэнин тэрийиэххэ.

Маннык үлэ туох туһалаах буолуон сөбүй:

а) үөрэнээччи сыллааҕы олоҕун ырытан, анааран көрөр үөрүйэҕэ олохсуйар (үөрэтиллэр предметтэр биир тиһиккэ киириилэрин холобурунан)

б) бу үөрэх дьылыгар тугу сатыыр буолбутун, ханнык сатабылы иҥэриммитин, онто кини сайдыытыгар, инники олоҕор туох туһалаах буолуоҕар болҕомтотун уура үөрэнэрэ.

в) Бу үлэни суруйарыгар хайаан да өс хоһоонун, сомоҕо домоҕу, суруйааччылар ох тылларын, аахпыт айымньыларын дьоруойдарыгар сигэнэрин ирдээн туран, үлэлэтиэххэ сөп.

г) Үлэтин кылаас иннигэр доргуччу кэпсээн тиэрдиитин эмиэ тэрийиэххэ сөп.

д) 5-6 кылаастарга төрөппүтүн кытта үлэлиирин көҥүллүөххэ сөп, 7-стэн үөһээ бэйэтэ үлэлиэхтээх.

2.Литэрэтиирэни үөрэтиигэ:

Литэрэтиирэ саҥа быраагырааммата оҥоһуллан, онно сөптөөх саҥа учебниктар оҥоһулуннулар, көмө матырыйааллар баар буолбуттара үөрэтии ис хоһоонун байытар, ситэрэн биэрэр. Интернет ситимэ үчүгэй сиригэр учуутал үөрэнээччилэрин кытта айымньылаахтык үлэлииригэр сөптөөх эйгэ тэрилиннэ.Үөрэтии ис хоһоонугар маннык этиилээхпит:

1.Саха классиктарын айымньыларын кылаастарынан наардааһыҥҥа сорох кылаастарга арыый да ыарахан, бөлүһүөктүү ис хоһоонноох айымньылар орто сүһүөх кылаастарга киирбиттэрэ, билиҥҥи оҕо өйдүүрүгэр уустуктары үөскэтэр түгэннэрэ баар. Холобура,7 кылаас үөрэнээччитигэр А.Е. Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй «Өрүс бэлэхтэрэ” киирбитэ арыый эрдэ, урут 9 кылааска үөрэтэрбит сөп этэ, П.А. Ойуунускай “Улуу Кудаҥсатын” 8 кылаас үөрэнээччитэ ыарырҕатар, ситэ өйдөөбөт.

2.Оҕо айымньыны дириҥник, ырытан дууһатыгар чугастык ылынарыгар үөрэтэр В.Р. Шишигина урукку учебниктарга киллэрбит сорудахтарын тиһигэ билиҥҥи учебниктарга киирбитэ эбитэ буоллар, үөрэнээччи үлэлии, чинчийэ үөрэнэригэр олус туһалаах буолуо этэ.(ол учебниктарынан үөрэнэр эрдэхпитинэ, нуучча тылын учууталлара биһиги учебниктарбытыгар ымсыырар этилэр)

3.Олоҥхо тылын-өһүн дэгэтигэр уһуйар Н.И. Филиппова, Е.П. Чехордуна үлэлэрин сэргэ тутан үөрэтии ситимэ олохтонуон наада, баар пособиелары сөптөөхтүк туһанан үлэлээһин үөрэнээччи тылын баайын сайыннарыыга сүрүн тирэх буолуох этэ, онон үөрэтии ис хоһооно тупсарыллар түгэнигэр бу хайаан да болҕомтоҕо ылыллыахтаах. Бүгүҥҥү кэпсэтии илгэлээх ийэ тылынан кэлэр кэскилбитин түһүн уурарбытыгар сүрүн тирэх буолуохтун!

Саха тыла сайдыан баҕарабын, сайдыа диэн бэркэ эрэнэбин!”- диэн норуот чулуу уола Былатыан Ойуунускай этиитинэн түмүктүүбүн!