Сотников Вячеслав ПЗС-17

Тылбаасчыт үлэлиир кэмигэр мэлдьи бу кэрчиги (единицы П): тылы, халыыбы, тыл ситимин, этиини хайдах тылбаастыахха диэн боппуруос турар. Тылбаас ньымата түөрт сүрүн бөлөххө арахсар (Комиссаров, 150 с.):

1) миэстэ уларытыы (перестановка): иди сюда – манна кэл; я скажу тебе – мин эйиэхэ этиэм; указ Президента – Президент ыйааҕа;

2) солбук (замена, преобразование, трансформация):

а) лексическэй солбук: несет яйца – сымыыттыыр; держал в зубах – ытырбыт;

б) морфологическай солбук (тыл халыыба). Тылбаас, биллэрин курдук, үс сүрүн принципкэ олоҕурар:

1) тиэкис тылын, биирдии этиитин буолбакка, бүтүн ис хоһоонун тылбаастанар;

2) этиигэ туох баарын барытын тылыттан тылыгар буолбакка, өйдүүргэ наадалаах, суолталаах өттүн урут тылбаастанар (ключевая информация);

3) тылбаас тыла-өһө (тыл систиэмэтэ, литературнай нуормата, истиилэ) омук тылын бэйэтин үөрүйэҕэр сөп түбэһэр.

2. Тылбаас стратегията тиэкис истиилиттэн уонна жанрыттан тутулуктаах:

УУС – олоххо, хоһоон, ырыа, таабырын, өс хоһооно, о.д.а.;

ПС – политика, экономика, общественнай олох, төрүт культуура, сиэр-майгы, тыл туһунан, о.д.а. тиэмэҕэ суруйуу;

ДьС – былаан, отчуот, боротокуол, уураах, о.д.а. официальнай докумуон;

НС – энциклопедия, монография, учебник, ыстатыйа, о.д.а.;

КС – эдэр-кырдьа?ас дьон кэпсэтиитэ, телефонунан кэпсэтии, о.д.а.

3. Тылбаас ирдэбилэ аадырыһыттан, ааҕааччы таһымыттан көрөн уларыйыан сөп, чэпчэтэн Т, уларытыы: много дней – элбэх күн; ноги болят – атаҕым ыалдьар; стучит в дверь – ааны тоҥсуйар;

в) синтаксическай солбук (тыл ситимин, этии чилиэнин, этии тиибин уларытыы, этиини араарыы эбэтэр холбооһун): золотая осень – көмүс күһүн; встал и пошел – туран барда; мне нездоровится – мин ыарытыйабын;

3) тылы эбии (добавление): богиня – хотун таҥара; твой Миша – эн доҕоруҥ Миша; ищет себя – бэйэтин суолун-ииһин көрдөнөр;

4) тылы көҕүрэтии (опущение): дай свой адрес – аадырыскын аҕал; жил много лет – өр олорбута; говорит на русском языке – нууччалыы саҥарар.

Бу түөрт бөлөх иһигэр эмиэ элбэх араас көрүҥнээх, ол барыта тылбааска мэлдьи алтыһа сылдьар.

4. Тылбаас үөрэҕэр а) соҕотох дьүөрэлэһии (единичные соответствия); б) араастык дьүөрэлэһии (множественные соответствия) диэн араараллар. Араастык дьүөрэлэһии элбэх төрүөттээх: а) тыл үөрүйэҕин сэргэ туруору тылбаас киирэр; б) литературнай нуорманы сэргэ нуорма тас өттүгэр сылдьар тыл, халыып туттуллар; в) тылбаас тиэкис араас истииллээх буолар.

Тылбаасчыт таһыма төһө дьүөрэлэһиини булан, хайдах сатаан туттарыттан көстөр.

5. Араас омук тылын ордук уопсай уонна суолталаах бэлиэтинэн көрөн (сходства и различия наиболее общих и наиболее важных свойств языков), тус-туспа бөдөҥ тиипкэ араараллар (типологическая характеристика языков).

Оннук араарыыга саха уонна нуучча тыла тус-туспа тиипкэ киирэллэр: СТ – агглютинативнай (сыһыарыы биир эрэ суолталаах, тылга салгыы эбиллэн иҥэр); НТ – флективнэй (сыһыарыы хас да суолталаах, тылга эбиллэн испэт, солбуйсар).

6. Икки тылы тэҥнээн үөрэтэргэ араас төрүөт (подход) баар:

- тыл тутулун, дорҕоонун, тылы үөскэтэр ньыматын, тыл баайын (лексика), тыл халыыбын (морфология), этии тутулун (синтаксис) тэҥнииллэр, маны структурная типология дииллэр;

- тыл олоххо туттуллар үөрүйэҕин, аналын (социальные функции), эйгэтин (сфера употребления) тэҥнииллэр, маны функциональная типология диэн ааттыыллар.

Тылбааһы оҥорорго тыл тутула эрэ буолбакка, тыл туттуллар нуормата, үөрүйэҕэ, эйэтэ олус улахан суолталаах, ол структурно-функциональный подход диэн ааттанар.

7. Ханнык да тыл олоххо баар сыһыаны көрдөрөр (кодовое отражение объективной реальности, объективных отношений). Онон ханнык баҕарар тылга биир грамматическай халыыптары булуохха сөп: биир/элбэх ахсаан, 1/2/3 сирэй, ааспыт/билиҥҥи/кэлэр кэм, о.д.а. Тыл тутулун таһыма үрдээн истэҕин ахсын, ордук синтаксиска маарыннаһар көстуу элбиир (языковые универсалии).

8. Нууччалыы-сахалыы тылбааска, бастатан туран, бу икки тыл тутулун тэҥнээн көрөбүт (структурная характеристика):

а) лексика: синоним, антоним, омоним; биир, элбэх, көспөт суолталаах тыл; эргэрбит, саҥа тыл; төрүт, үөскээбит, киирии, сомоҕо тыл – баар;

б) тылы үөскэтэр ньыма: суффикс (аффикс), холбуу тыл – баар; приставка – СТ суох;

в) саҥа чааһа, халыыба: аат тыл, даҕааһын, ахсаан аат, солбуйар аат, туохтуур, аат туохтуур, сыһыат туохтуур, сыһыат, ситим тыл, эбиискэ, сыһыан тыл, саҥа аллайыы – баар; предлог – СТ суох, дьөһүөл – НТ суох;

г) синтаксис: этии чилиэнэ, БУЧ, АОЧ; туһулуу, кыбытык тыл уо. этии; 1, 2 састааптаах этии, судургу, холбуу этии, ТХЭ, БХЭ, сирэй саҥа – барыта баар.

Онон, 1) н-с. тылын тутула маарыннаһара элбэх: а) языковые универсалии көстөр; б) нуучча тылын сахалыы туруору тылбааһа (калька) киирэр;

2) н-с. тылын туттуллар үөрүйэҕин (функциональная характеристика) туспата олус элбэх, ол сороҕо литературнай нуорманы кэһэр алҕас буолар; сороҕо истиил бэлиэтэ буолуон сөп. «Нууччалыы-сахалыы тылбаас» предмет бу икки тыл туттуллар үөрүйэҕин тиэмэнэн тэҥнээн ырытар аналлаах.

Тылбаасчыт идэтигэр үөрэнии маннык ис хоһоонноох:

Тылбаас уопсай теорията (2-3 сем.). Нууччалыы-сахалыы тылбаас (4-5 сем.). Сахалыы-нууччалыы тылбаас (5-6 сем.). Тылынан тылбаас (6-7-8 сем.).

Анал куурустар: Узуальные нормы р-я. языков. Фразеология ДС. Основы якутской терминологии. Синтаксис НС. Перевод языка олонхо. Русская и якутская фразеология. Специфика ХП. Курс переводческой критики. Основы машинного перевода.

Практикум: 4 сем. – СС (иһитиннэрэр матырыйаал) тылбааһа. 5 сем. – ДьС тылбааһа. 6 сем. – НС тылбааһа. 7 сем. – ПС тылбааһа. 8 сем. – УУС тылбаас.