Уйусхан

Сахалыы ыарытыы кистэлэннэрэ Саха төрут олохтоох, итэҕэллээх норуот буолан, бэйэтэ ураты кистэлэҥ ыарыылардаах. Ону аныгы медицина ахсааҥҥа ылыммат, билиммэт буолан, билэ-көрө, уөрэтэ сатаабат, анаан дьарыктаммат. Сахаҕа «эттэтии» диэн ыарыы былыр-былыргыттан биллэр, сурукка-бичиккэ да киирбитэ баар. Ону ойуун удаҕан сүтүөдүттэн симэлийбит, былыргы уйэ көстүүтэ курдук толкуйданар эрээри, бу ыарыынан хам-хаадьаа да буоллар биирдиилээн дьон билигин да ыалдьаллар. Бу сэрэйдэххэ, айбыт айыылартан, иччилэртэн ситимнээх, төрүт итэҕэли утумнуур айылҕаттан айдарыылаах дьикти дьоҕур уһуктарыгар эт-хаан ураты кэмнээх-кэрдиилээх ыраастаныыта, өй-санаа араас таһымнаах уларыйыыта. Быһата, ама киһи эт өйүнэн өйдөөбөт, быһаарбат тас күүстэн тардыылаах аныгы эмп-томп, укуол кыайбат ыарыыта. Кэмэ кэллэҕинэ, айыллыы, айылгы күүһүнэн бэйэтэ aahap ыарыы диэн ааттыыллар. Былыр маннык ыалдьыбыт киһини ойуунунан-удаҕанынан уһуйтаран, өбүгэ төрдүн оҥорторо үhү. Оччоҕо киниэхэ сөптөөх сыалын ыйан биэрдэхтэринэ, мэнэритэр, этитэр, көрүүлэнэр, аптаах-хомуһуннаах буоллаҕына, тиллэн, дүҥүр-таҥас тэринэн, урукку бэйэтиттэн уратыга кубулуйар. Ол кубулуйуута ойууҥҥа уһуйтарыы нөҥүө барар. Ону бэйэтинээҕэр үрүк эрэ ойууттар оҥороллор, суолларын солууллар, таҥастаан-саптаан, дүҥүрдээн-дэйбиирдээн, ап-хомуһун аартыгын арыйан, ойбонун алан биэрэллэрэ үhү. «Ойбон» диэн үһүн бэйэлээх быһаҕынан быарга анньынан, хара хааннарынан мэҥиэлээн, caha-бутэ сылдьар абааһылары көбүтэн, ыарыы-алдьархай төрдун арыйар-быһаарар биир суоллара буолар. Дьиҥ чахчы уһуйуллубут ойууттар төбөлөрүн быстан хааннара суурэ олорор буолара үhү. Ити улуу албастарын ап-хомуһун чоҕун сиэн киллэрэллэрэ үhү. Сорох эттэтэн ыалдьыбыты сөптөөх арыйар киһи көстубэтэ yhy. Манныкка тубэспит сордоох, ойуун, удаҕан буолар дьоҕурдааҕын билиммэккэ, мэнэригэ, кыырыыта тахсыбакка, өйө-санаата баайыллан, уйулдаҕа, ньиэрбэтэ уйбакка, ыарыыга тууйуллан, быстахха уктэтэн, бэйэтигэр да тиийиниэн сеп дииллэрэ. Билигин уһуйуу былыргы уөрэҕэ суох эрээри өбүгэлэр-сыдьааннар айдарыылааҕы, дьоҕурдааҕы түүлгэ-биккэ киирэн уһуйаллар бадахтаах. «Кэнчиэргэтии» ыарыынан үксүгэр эмиэ ойууттар, удаҕаттар ыалдьаллара үhү. Бу айылҕаттан ураты айдарыылаах дьону тас күүстэр туох эмэ сылтаҕынан төрдүлэрэ оҥоһуллуутун кэмигэр коҥүллээбэккэ, көмөлөспөккө, дьоҕурдарын арыйан, ыйаахтаах быаларын сүөрэн, төлкөлөрүн көтөҕөн биэрбэккэ, ыйар-кэрдэр этитиилэрин тиэрпэккэ эрэйгэ тэбэллэр. Онуоха бу ойуун буолуохтаах дьон өрө үтэ сылдьар ис күүстэрин, тууйулла сылдьар санааларын тылларын-өстөрүн кыайан саайылаан, мэ- нэрийэн, кыыран, корүүлэнэн таһаарбаттар. Ол курдук удаҕан, отоһун Слепцова Татьяна Николаевна эмээхсин сэттэ уончатыгар чугаһаабытын кэннэ, мэнэригэ кыайан киириминэ, биир ый устата суорҕаҥҥа-тэллэххэ турбакка сыппыта. Онтон мэнэрийэн баран тиллибитэ. Ону «кэнчиэргэтэн» сытар диэбиттэрэ. Былыр ойуун, удаҕан төрдүлэрэ оҥоһуллубатаҕына, oннooҕop анараа дойдуга аттаналлара диэн кэпсииллэрэ. Үтүөрэллэрэ кэллэҕинэ, бу сытан дьэ тылларын күлүүһэ айыллан, көрүүлэнэн бараллара. Өлүү-сүтүү үксүн абааһылаах, дьалбыйыылаах, онон үүрэр-үтүрүйэр, ыраастыыр-арчылыыр, араҥаччылыыр улахан күүстэр утарыта көрсөн курэс былдьаһалларын бу сытан туойан-кыыран этэллэр эбит диэн бэйэм тойоннуубун. Эмиэ соччо биллибэт сахалыы «кууллаттарыы» ыарыы. Маны урут кыра сылдьан, дьон кэпсэтэрин истибиппин тойонноон, бэйэм хайдах өйдүүрбунэн быһаарыам, баҕар, сыыһа да буолуон сөп. Киһи ис күүһэ, кыаҕа туһаҕа турбакка сүтэһэр буолан баттааһына, бүөм санаа өйгө-санааҕа иҥэ сылдьан, ааспакка-арахпакка аалыыта, туох эрэ саҥаны, эрэмньилээҕи күүтүү-манаһыы, онтон сылтаан ыар санааҕа ылларыы, эт-хаан өттүнэн буомуруу буолуон сөп. Иккис өттунэн, ыарыы кыайан эмтэммэт, ыраастаммат буоллаҕына эккэ-хааҥҥа, искэ-үөскэ олохсуйуута «кууллаттарыы» диэн эмиэ ааттаныан сөп. Кир-хох, көлөһүн тирии, эт-хаан бутэй кыайан тахсыбат, ыраастаммат түбэлтэтигэр ыарыы бутэй матаҕа иһигэр «кууллаттаран», киһи этин-сиинин олоччу айгыратар. «Турар уу холлор» диэн мээнэҕэ эппэттэр, син ол тэҥэ буолар.

«Кириргиир» диэн араас кир, кыыбаҕа тымырынан тарҕанан, эти-хааны сүһүрдэрэ ааттанар. Онуоха ойууннатар гына улаханнык ыаддьаллар: сааһырбыт киһиэхэ дьарҕа буолбут ыарыыта көбөн, соһуччу талыы буолан киирэр, кыра оҕо этэ-сиинэ күп-күөх буолан, унантаттаран, үлдьү өлөр, хат дьахтар эрдэ төрүүр эбэтэр мэһэйдэтэн, сатаан төрөөбөкко өйүнэн да моһуогурар. Онон кириргииртэн наһаа харыстанар этилэр. Бэйэ- бэйэлэрин сэрэтиһэн, өлбүттээххэ сылдьыбаттара, улахан ыарыыны, куһаҕан сураҕы кистээн кэпсээбэт, эппэт этилэр, төһө кыалларынан куһаҕантан күрэтэн, саһыаран харыстана сатыыллара.

Аны «сойоҕуруу» диэн ааттанар ыарыы баар. Искэ-уөскэ, эккэ-хааҥҥа, ол-бу кыра тымырдар быһыта бараннар, хаан туран, туох эмит мустан олохсуйбута уу симэһин, ириҥэ буолан искэҥҥгэ кубулуйар. Бу ыарыыларга түөн ууран эмтэнэллэрэ. Туөн аал уот иччитэ Хатан тэмиэрийэ көмөтүнэн кири, кыыбаҕаны ыраастыыр, онуоха кууллайбыт ыарыы уот сиэбит бааһын ноҥүө уу, симэһин, ириҥэ буолан тахсан, эт-хаан чэбдитийэр. Аныгы кэмҥэ балыыһаҕа систиэмэ ылан, эти-хааны ыраастыахха сөп.

«Бөтуктэр» — «Бетугэн ыарыыта» диэн баар, бу ыарыы кырдьар сааска төннүү кэллэҕинэ булар. Чопчу бу диэн ыарыыта суох эрээри: 1) иҥиир, быччыҥ сыппаан,куус-уох уостар; 2) харах халтаһата кыайан туппат буолан, саба туһэн көрөр-истэр мөлтүүр; 3) күөмэйгэ түү үүнэр, оччоҕо ас сыста сылдьар буолан ыйыстарга эрэйдээх, түүтэ кычыкылатан сөтөл булар; 4) тыл иҥиирдэрэ тардан, хам ылан чолойон хаалан, тыл-өс бытаарар, саҥа-иҥэ чуолкайа суох буолар. Бу маннык кырдьар сааска киирэр мөлтөөһун урут Сартаҥ, Мачах эрэ сиригэр баара үһү, оттон билигин биллэ тэнийэн эрэр Ийэлэрэ бөтүгэн буоллаҕына, оҕолоро кырдьар саастарыгар эмиэ бөтөр буолаллара үhү. Онуоха дьахтар сааһыран баран төрөппут оҕото бу ыарыыга эрдэ ылларар эбит. Аҕа бөтүтэнэ сороҕор оҕолоругар бэриллибэт дииллэр. Аныгы медицина бу ыарыылары ситэ билбэт, соччо кыайбат быһыылаах. Бу мин суруйууларым, ырытыым толору сөп диэбэппин, онон инники өттугэр чинчийэр- суруйар дьон эбии уөрэтэллэрэ буоллар, баҕар, сурукка киирэн, болҕомтоҕо ылыллан, айылҕаттан айдарыылаахтар сахалыы дьоҕурдара арыллан, төрут култуура биир кистэлэҥ өрүтэ кэскиллэниэ, сайдыа эбитэ буолуо. Литература: 1. Сахалыы эмтэнии- Мария Ефимова-Ааллахтыына