Хансон-Абадир

Яковлев Василий Семенович "Далан" Дьыл5ам миэнэ 11-с ыстатыйа. суруйаачччы сиьилир ньымата: Ойуулаааьын

СИР-ДОЙДУ КӨСТҮҮТЭ 1. Быйакый-сүрдээх кыра, биир уһаайбаттан ордубат, хонуу диэн дуоннаах суох, онон-манан түҥкэл-таҥхал хоннохтоох-быт- тыктаах, улаатан баран кэлэн көрдөххө, киһи кута-сүрэ сочно тохтуура суох алааһа эбит этэ. Ону ол диэбэккэ, кыра оҕо эрдэх- хэ саамай учугэй, мэлдьитин ах- тар сириҥ буолара (121). 2. Оттон Быһыттаах - ус кыра- кый көлүйэлээх от үрэх. Төһө да синньигэс буоллар, биэс-алта ыал дал, кыбыы-хаһаа, тиэргэн тэринэн, тус-туһунан буруо таһа- аран кыстыыллара. Аннынааҕы куөллэрэ быстыбат уулаахтара, үтүөкэн балыктаахтара (122). АЙЫЛҕАНЫ ОЙУУЛААҺЫН 3. Ис түрмэ камератыгар холуйдахха, Березовскай кабине- тын иһигэр күн уота күндээрэ ты- ган турара. Сэгэтиллибиттүннугунэн бырааһынньык инни-нэзҕи бэһиэлэй тыас-уус иһиллэ- рэ, сибиэһэй салгын саба охсо- ро. Ол киһи санаатын ордук ыара- тара: бачча үтүөкэн кэмҥэ, бачча дьоллоох эдэр сааска хаайыы камератыгар олорор диэн... (85). 4. Ис түрмэҕэ икки ый кэриҥэ үөҕэн-мөҕөн, дибдийэн, сүрдэ- рин-куттарын тоһуттахпыт дии санаан, бэс ыйын 5, 6 күннэри- гэр сууппут буолбута. Сайыҥҥы чэмэлкэй, үтүөкэн да күннэр ту- раллара! От-мас ситэн силигилэ- эн, көтөр-сүүрэр кэлэн, айылҕа чыычаах ырыатынан эйээрбит кэмигэр МГБ түптүрдээх түрмэ- титтэн таһааран сууттаабыттара (89). 5. Айылҕа барахсан! Сааскы айылҕа барахсан! Сааскы көҥүл айылҕа барахсан! Ама туохха тэҥ- нээх буолуой?! Муҥура суох күөх халлаан! Ол үрдүктэн үрдүк, күөхтэн күөх халлаантан күн көрөн чаҕыллас! Тула өттүҥ уһуга суох киэҥ куйаар! Ол онтон ып-ыраас салгын илгийэр, сүрэҕи-дууһаны үөрүүнэн толорор (333). 6. Педучилище турар чараҥын сааскы кэмнэрэ, килбигийбит эдэр саас тэтэрэ кыыспыт иэдэ- стэрэ, мичилийэ үөрбүт харахта- ра, эдэр хатыҥ, күөх сирэм - кэрэ да буолара... Мэлдьи таптал ар- гыстаах эдэр саас биһигэ - педучилище хатыҥ чараҥа бастакы таптал сүрэх бопторор үөрүүтүн үгүс ыччакка бэлэхтээбит сир тур- даҕыҥ! (353) 7. ДЬИЭ-УОТ КӨСТҮҮТЭ

Ис түрмэ - хаайыылаахтар уопсай түрмэлэриттэн туһунан, сэмсэ түрмэ. Кини камераларыт- тан быһа, сороҕор сир аннынааҕы холлороонунан уборнайга, амбу- латориҕа, прогулка оҥорор сир- гэ, карцерга, следователлэр ка- бинеттарыгар, ытар подваллары- гар илдьиэххэ сөп эбит. Мантан сатаан куотар кыах суох буолара (25).

Олбуор таһыттан букатын көстүбэт, баара-суоҕа биллибэт, ньахчайбыт уһун дьиэ этэ... Та- һыттан көрдөххө төһө да кыратын иһин, балачча киһи батар биэс I уонча камералаах. Кыараҕас түннуктэрэ тимир эрэһиэҥкэ- лээҕэ. Хаайыылаахтарга таһырдъа көстүбэтин диэн хаптаһын түптүрдээҕэ («намордники»). Камера истиэнэтигэр киһи алдьап- пат модьу оҥоһуулаах орону иҥиннэрбиттэр этэ. Кичэйэн оҥоһуллубут халыҥ тимир аан- нааҕа (26). МГБ иһинээҕи түрмэтэ киһи ку- тун-сүрүн ыга баттыыр ыар тыын- наах, олус куһаҕан дойду этэ (26). 8. Суут кэнниттэн биһигини но- руот «Хара суор» («Черный ворон») диэн дэлэҕэ ааттабатах массыынатыгар угугалаан аҕалан, икки этээстээх мае түрмэ үөһээ этээһин камератыгар хаайан чып гыннаран кэбистилэр (103). Үгүс киһи күүгээнинэн ньиргий- эн олорор, модьу тимир эрэһи- эҥкэлээх, таһырдьаныкөрбөтүннэр диэн известканан биһиллибит улахан түннүктэрдэ- эх уопсай түрмэ барахсан бука- тын атын сир этэ. МГБ ис түрмэ- тигэр холоотоххо, камералыын киэҥэ, салгынныын ырааһа, түннүктүүн сырдыга - биһиги иин иһиттэн тахсыбыт курдук санам- мыппыт(104). 9. Карцер диэн түрмэ иһигэр түрмэ, баппатах хаайыылаахтары тутар сирдэрэ, цемент муостала- ах, икки миэтэрэ туоралаах, үс миэтэрэ усталаах кыракый хос эбит. Кыһын түбэспит киһи цемент муоста уорааныгар уонна аччыктаан да иэдэйииһи: сууккаҕа 300 г килиэп уонна курууска үү (116).

МГБ ДЬОНУН МЭТИРИЭТЭ 10. Эмискэ хос аана тэлэллэ түспүтэ, китель таһынан уһун хара сону дыгдаччы анньыммыт киһи (Блейдер) киирэн кэлбитэ. Дьон- ноох сиргэ киирдим диэн дороо- болоспокко, тугу да саҥарбакка хоспутугар төттерү-таары хаамы- талаан чиккэҥнээбитэ... Киһим мин иннибэр хорус гына тохтуу түһээт сиэбигэр бэлэм сылдьар лоскуй кумааҕытын ылан, сирэй- бэр аспыта (6-7). 11. Филиппов лейтенант аан бастаан туох да куһаҕана суох, куһаҕаны оҥорор санаата да суох эдэр нуучча уолун курдук көстүбүтэ. Ол гынан баран кини МГБ следственнай практикатыгар чочуллубут ньыманы туттубутун мин кэнники, дьыала бүппүтүн эрэ кэннэ сэрэйбитим (23). Түүнү быһа биири лэбэйэр сле- довательгэ салгымтыалаах быһы- ылааҕа. Филиппов сөп буола-бу- ола бэйэтиттэн бзйэтэ тэптэн, кыйаханан, оргуйан ылаттыыра, сутуругун ыга туппутунан мааты- ралыы-маатыралыы ыстанан ту- ран, миэхэ ынан кэлэрэ. Оччоҕо мин эмиэ турарым (35). 12. Березовскай маҥнай тугу да саҥарбакка ус мүнүүтэ холо- бурдаах тобулу көрөн олорбута. Онтон дуо, доҕоор, биэс мүнүүтэ устата маатыралаан субурутта! Филипповка холуйдахха, Бере¬зовскай букатын атын киһи буо- лан биэрбитэ. Ачыкылыын, хон- тоҕор муруннуун, уҥуох сула көрүҥнүүн хайдах эрэ гестаповец оруолун оонньуур мөлтөх артыыс- ка маарынныыра (61). 13. Следственнай отдел на- чальнига, көдөллүбүт суон, ула- хан полковник Немлихер одеко¬лону тарбаҕар биһэ-биһэ, киэҥ таныылаах сантаҕар муннун хас- тара. Доппуруоска үксүгэр сэнээн, үгэргээбиттии, күлүү-элэк оҥостон carapapa: - мы, славя¬не, великодушны, сперва воспи- тываем, а непокорных строго ка-раем. Ты лучше подписывай, нам дано право применять и другие средства, которые делают людей более сговорчивыми (65).

ХААЙЫЫГА ТҮБЭСПИТ ДЬОН МЭТИРИЭТЭ 14. Үһүөн баттахпыт киччэччи кыргыллыбыт, кубарыйбыт уонна көтөхтөрбүт этибит - бэйэ бэйгг- битин атыҥыраабыттыы соһуйа көрбүппүт, Иванов Миша биһй- гиттэн иккитөгүл уһуннук, түөрт ый кэриҥэ сыттар, кинини биһи- гиттэн ордук да сордоотоллор, улаханнык санаата түспэтэх, урук- куттан сытыы-хотуу көрүҥүн ыһыктыбатах этэ. (89). Оттон Федоров Афоня эрэйдэ- эх өссө кыччаабыкка-оччообукка дылы буолбут, көтөхтөрөн, чоҕу- луччу көрбүт хараҕа эрэ хаалбыт. Доҕорум харахтара... Куруутун күүтэр кутталтан олус да уларый- быттар: ыт тутаары сойуолуур ку- обаҕын харача, арай, итинник ини (89).

15. Ол иемецкэй полицай Мотылицкай Дизн белорус уҥуоҕунан биһигиттэн үрдук, ол гынан баран олус дьарамай, көмүскэтин тугэҕэр түспүт сүүрэ- лэс харахтаах, олорбут-турбут түргэн түгтунуулаах, үрдэр антах, өҕүрүйдэр бэттэх, хайдах эрэ олус чэпчэки өйдөөх-санаалаах киһиэхэ дылыта. Иккис полицай Серафим Хамицевич намыһах, лэс курдук унгуохтаах, үксүн ми- чээрдии сылдьар, сүрдээх холку, дьиҥнээх белорус бааһынайа этэ (,56-57). 16. Сорокин Иван Николаевич саас ортолоох. ыраас хааннаах, бытык сэбириччи үүммүт нуучча киһитэ (115). Кулаак уола буолан, үөрэх диэни үөрэммэтэх... Ол эрээри дьиҥнээх нууччалыы, «здравай» өйдөөх, олох ыардара киһилии майгытын-сигилитин ал- дьаппатах киһилэрэ этэ. Кинини ол дойдуга көрсүбүт кэдирги да кэмэлдьилээх дьон бары убаас- тыыллара (132).

КИҺИ ИС ТУРУГА 17. Хаайыыга олорор киһи ка¬мера күлүүһүч халыгырас тыаһын истээт, уйулҕата көтөр. «Отбой» кэнниттэн сайта оҥостон сытар- гын кытта дежуркаҕа телефон тырылыы түстэр эрэ, надзирател- лэр ыстаарсайдара татаар киһи- тэ Асадуллин көрүдүерүнэн тиэ- тэл бөҕөнөн хааман лиһигирэйэн кэлэрэ. Оо, оччоҕо саҥа нуктуох курдук буолбут сүрэҕиҥ дьыргына түһэрэ. Баҕарбатаргын да, таҥнан хачыгырайбытынан бара-ҕын, баскын ньыкыппытынан,илииЫн кэннигэр туппутунан I<sa- мераттан тахсаҕын. (44). 18. Мин харахпар субу баарга дылы: сарсыарда, тымныы биэс уон кыраадыска чугаһыыр, туман. Туох баар таҥаспыт сыыһын ыга- бобо таҥныбыт сүүһүнэн хаайы- ылаахтар үлзҕэ тахсаары, развод¬ка вахта таһыгар тэпсэҥнэһэбит. Надзирателлэр, конвоирдар хат-хат ааҕаллар, күргүйдээ- һин, маатыра. Киһи киһиэхэ кэпсээбэт куһа- ҕан быһыы (255).

ОХСУҺУУ 19. Сэрииттэн күрээн алта сыл гыаҕа дугуйдаммыт Зинокуров Егор - Күүстээх Дьөгүөр арай биирдэ кырдь- ы к т а м м ы т ы н көрбүппүт. Тимофей Новик, белорус уола, биһиэхэ киирэн иһэн, суолугар турар Дьөгүөрү үтүрүйдэ. Өйдөөбөккө турар киһи онуоха тэмтэрис гынна. Тимофей күүһүнэн кыайардыы туттан, сэ- нээбиттии күллэ. Дьөгүөрбүт си- рэйэ соҕотохто дьзбидис гына түстэ, харахтара атыннык уогган- нылар да, уолу харбаан ылан, этэ- эстээх наара кытыытыгар көхсүнэн ыга аста. Новик ыарый- да, «ыыт!» диэтэ. Дьөгүөр ыбылы туппутун ыһыктыа суох көрүҥнэ- эх. Биһиги, көрөн турар сахалар, ыстанан тиийэн, киһибитигэр иилистэн нэһиилэ араардыбыт. Дьөгүөр бууһурҕаччы тыыммахта- ан баран, тохтоон эмиэ уруккуту- нан буолла (253).

20. Совпель Васька диэн caha- аннаах власовецтан Миша кут- таммат уол буолан биэрдэ: сону- ок ортотугар чыыстай буолакка көрүстүлэр. Анараа киһи биир- биэс тыла суох кубалда курдук сутуругун тэлэкэччитэн аҕалан охсон саайда. Миша төҥкөс гына аһаран биэрдэ да, атахха тэбэн кууһуннарда... Дьоммут олоьгхо бухатыырдарын курдук дуолан охсуһууну охсуһан имитиһэн бар- дылар... Совпель били төбөҕүн быһа тардыам диэнэ кыаллыба- та, уола тэбис-тэҥҥэ охсуста. Өссө сыста түһэн хатыйан, чуут охтортуу сыста... (292).

Бу быһа тардыылары ааҕа олорон, тһи манныгы саныыр: Далан бу кинигэтигэр олоҥ- хо, ырыа-хоһоон курдук сири- дойдуну ойуулуур сиэдэрэй хартыына суох. Автор үөскээ- бит сирз күндүтүн да иһин, туох да омуна-төлөнө суох, ба- ары баарынан көрдөрөр (1, 2). Айылҕа көстүүтэ куруук дама¬ны герой ис туругун арыйар - күндэзрэ тыгар күн, сайа ох- сор салгын, бырааһынкьык тыаһа-ууһа, чыычаах эйээрэр ырыата автор алдьархайын весе дириҥэтэн биэрэр ньыма буолбут (3, 4). Оттон көҥүлгэ тахсыбыт күн эбэтэр эдэр саас «бастакы тап- талын сүрэх бопторор үөрүүтэ» син биир муҥура суох күөх хал- лаан, үрдүктэн үрдүк үрүҥ күн, уһуга биллибэт киэҥ куйаар тэҥэ буолан көстөр (5, 6).

Ол оннугар хаайыы дьиэтэ- уота букатын атын: ис турмэ хараҥа холлороонун, ньахчай- быт дьиэтин, тимир эрэһиэҥ- кэтин, халыҥхалҕанын, карцер цемент муостатын автор соруй- ан ымпыгар-чымпыгар тиийэ ойуулуур. Ол үлүгэргэ тэҥнээн, суруйаач- чы син биир тимир эрэһиэҥкэлэ- эх, известкалаах түннүктээх уоп- сай түрмэ «барахсан сырдыгын, ырааһын, киэҥин» сөҕөрө - туе^ па эҕэлээх эти и буолара өйдөнөр (7, 8, 9). Айымньыга улахан миэстэни, биллэн турар, дьон мэтириэтэ ылар. Ол барыта эмиэ атын- атын тылынан таҥыллар. МГБ «тойотторун» мэтириэттэ- рэ хатыламмакка, хартыына биир-биир эбиллэн, тыл-өс улам- улам ыараан иһэрэ мунньуллан, биир бөлөх-мэтириэт буолан тах- сыбыта Далан сонун ньымата ди- эххэ сөп (10, 11, 12, 13). Оттон репрессия сиэртибэлэ- рэ: сытыы-хотууыһык- тыбатах Миша, өссө кыччаабыт- оччообут Афоня, ха~ рахтаах полицай, лэс курдук ун-уохтаах бааһынай - бары киһи хараҕар көстөн кэлэр тус-туспа дьон. Талааннаах суруйааччы дьон тас көрүҥүн ойуулааһынынан му- нурдаммат, аҕыйах тылынан ки- нилэр майгыларын, характерда- рын эмиэ арыйар: Миша санаата түспэтэх, Афоня чоҕулуччу көрбүт, белорус мичээрдии сыл- дьар, нуучча киһитэ «здрэвэй өйдөөх» (14, 15, 16).

Айымньы биир умсулҕаннаах өрүтэ диэн герой ис туругун са- таан биэрбитэ буолар. Саха тылын бары этигэн халыыпта- ра манна баар: телефон тыры- лыы түһэр, надзиратель хаа- ман лиһигирэйэн кэлэр, хаай- ыылаах уйулҕата көтөр, сүрэҕэ дьыр гына түһэр, таҥнанхачы- гырайар, баһын ньыкытар (17, 18). Киһи мантан орду к хайдах этиэй диэх курду к учугэй!

Хаһан баҕарар саамай ыара- хан сорук хайааһыны, хамсааһы- ны ойуулааһын буолар. Далан үрдүк маастарыстыбата, дьэ, манна көстөр диэххэ наада. Күүстээх Дьөгүөр туттубутун- хаптыбытын кэпсииргэ биир да тылы эбэр-көҕүрэтэр сатаныа суох курдук. Экспрессия киэ- нэ кытаанаҕа: соҕотохто дьэби- дис гына түстэ, харахтара атыннык уоттанна, харбаан ылла, ыга аста, бууһурҕаччы тыыммахтаата! Саха тыла диэн бу маннык этэ эбээт! (19) Иккис да тубэлтэ итинтэн итэ- ҕэс буолбатах: биир-биэс тыла суох, сутуругун тэлэкэччитэн аҕалан, охсон саайда, аһара би- эрдз, тэбэн кууһуннарда, охсуһан имитиһэн бардылар (20). Биллэн турар, 500-чэ сирэйдэ- эх кинигэҕэ киирбит ойуулааһын манан буппэт, ону интэриэстээх киһи бэйэтэ булан ааҕыа диэн эрэнэбин. Ыстатыйам бүтэһигэр эттэхпи-нэ, бастакыта, «Дьылҕам миэнэ»кинигэтигэр саха народнай суруй-аччыта Далан дириҥ өйү-санааны этэрин таһынан, уус-уран ойуулуур ньыманы таба туттар талба талаана көстөр; иккиһэ, биһиги ийэ тылбыт куһаҕан, кыаҕакыра буолбатах, тылбаас ыары-ытыгар ылларбыт дьон, бэйэбитсатаан саҥарар сэниэтэ суохпутбыһыылаах... (Бүтэһигэ бэчээттэниэ)