Dmitriyn

Ыстаппаан Алексеев

Бу – урут аатын эрэ истэр киһим. Ытык кырдьаҕас Ыстаппаан Алексеев – Сунтаар улууһун Бүлүүчээн нэһилиэгин киһитэ. Мииринэй куорат сытар сирэ – Иирэлээх үрэх сүнньэ – былыр бүлүүчээннэр тайахтыыр, эһэҕэ сохсо охсор ыырдара. Кинилэр Киэҥ Дойду, Чочуоран, Сэтиэнэх, Аппайа үрэхтэрин бастарын Садын (Мииринэй) дьоно эмиэ бэркэ билэллэр. Олус бултаах-алтаах сирдэр. Улар, куртуйах, ыалыкы, тайах дэлэйэ, үрэхтэрин хоһолоругар-эйимнэригэр быйытын, майаҕаһын, соботун, алыһарын хойуута, эмиһэ. Хоой хостуурдаах, төргүү сүөрэрдээх нүөл-мааны дойду. Улуу хайалардаах, дохсун сүүрүктээх Бүлүү Эбэ ырааһын саҕана, бу диэки дьон туут балык миининэн, хатыыһын искэҕинэн «эмсэхтэнэ» олорбуттара.

Ол иһин да бүлүүчээннэр үгүстэрэ ып-ыраас хааннаах, кырасыабай дьүһүннээх, күүстээх, киппэ-чэгиэн, бэйэлэрин олус кыанар дьон буолааччылар. Ылан да көрүөххэйиҥ: Алдан аатырбыт көмүсчүтэ, Социалистическай Yлэ Дьоруойа П.Гуляевы, эспэдииссийэ кэмигэр Дальстрой «хара маастарынан» көөчүктэнэр «блатнойдарын» кытта үгүстүк киирсибит, кэлин ССРС үрдүнэн биллиилээх педагог буолбут В.Акимовы, Саха сирин биир биллиилээх салайааччыта В.Павловы... Бары да анды сымыытын курдук арылхай, ыһыы дьон этилэр.

Оттон мин кэпсэтэр кырдьаҕаһым, 87 саастаах Ыстаппаан Алексеев лыппычах курдук, эдэригэр чиэппэр күүстээх киһи эбит. Кини онтун кистии сатаабатах. Бүлүүчээн Наахаратыгар 130 киилэлээх сымара тааһы кини курдук ыраах илдьибит киһи суох. Кини туһунан кэпсииллэр ээ: икки бууттаах гиирэни ампаар дьиэ нөҥүө быраҕаттанар дьээбэлээх этэ диэн. Аны оччугуй уҥуохтааҕын сэнээн, хас киһи тос мааскатын ылбыта буолуой. «Эдэрбэр тутуһары кытта тутуһар этим», – диир оҕонньор.

Сахалар икки ураты ыарахан үлэни бэркэ диэн билэллэр. Бастакыта – мас кэрдиитэ. Онтон таһыччы ыарахана – буор, таас үлэтэ. Ыстаппаан Алексеев – эдэр сааһын Амакинка 131-с баартыйатын, Ботуобуйа эспэдииссийэтин шурфа хаһар учаастактарыгар ыыппыт киһи. Буору-тааһы элбэхтик таспалаабыт ахан кырдьаҕас. Ол да иһин оҕоньор илиитэ билигин да сэниэлээх, итирэн-кутуран оонньохойдоммуту кытаанахтык дьарыйар кыахтаах.

Сэрии кыттыылааҕа

Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр, 1944 сыллаахха, Ыстаппаан Илин Сибиир Мальта ыстаансыйатыгар 67-с саппаас полка састаабыгар сулууспалыы кэлбитэ. Арҕаа фронт диэки чугаһаппатахтара. Илинтэн дьоппуон Квантунскай аармыйата суоһууругар бэлэм буолуохтааххыт диэн буолбута. Дьоппуон самурайдарын кытта сэриилэһэргэ туох да сүрдээх илистиилээхтик бэлэмнэммиттэрэ. Ыстаппаан сулууспалаабыт полкатыгар ас-таҥас соччото суох, хамандыырдар сиэри таһынан ыгым-тыйыс буоланнар, эрэйи да эҥэринэн тэлбэхтээбитэ.

1945 сыллаахха сайын Забайкалье байыаннай уокуругар турбут Иккис Украинскай фронт сэриилэрэ одурууннаах Маньчжурия сиригэр кимэн киирбиттэрэ. Хинган налыытыгар куура хаппыт тубар истиэбинэн киирбиттэрэ. Уулаах холуодьастарга, систиэринэлэргэ – барытыгар дьоппуоннар дьаат кутан барбыттар этэ. 45 кыраадыс итиигэ баар-суоҕа билээскэлээх эрэ уулаах, Кытай сиригэр кимэн барбыттара. «Онно утатан, итиигэ буһан уҥмут, өй-мэй буолбут элбэх этэ», – диир Ыстаппаан.

Дьоппуону кытта сэрии түргэнник бүппүтэ. 1945 сыллаахтан Ыстаппаан Даурия ыстаансыйаҕа салгыы сулууспалаан барбыта. 6 сылтан ордук сулууспалаан баран, Саха сиригэр эргиллибитэ. Дойдутугар эргиллибит дьолун уоҕар Мухтуйаттан (Ленскэй) Тэҥкэ дэриэбинэтигэр (Сунтаар) диэри 20-чэ көс сири сатыы хааман тахсыбыта.

Эспэдииссийэ

хара үлэтигэр

1950 сыл алтынньытыгар, муус туруон аҕай иннинэ, Ыстаппаан Кириэстээххэ кэлээт, улахан уларыйыы барбытын тута бэлиэтии көрбүтэ. Алмаас эспэдииссийэтэ олохсуйан, урут быыкаа, 400-кэ эрэ киһилээх дэриэбинэ 4 тыһыынча киһилээх оробуочай бөһүөлэккэ кубулуйбут этэ. Дойдутугар кэлэн таах таалалыы сытыа дуо – үлэ тосхотор Амакинка эспэдииссийэтин хонтуоратыгар ОТиЗ аанын тэлэппитэ. Саллаат куормалаах уолу каадыры бэрийэр нуучча дьахталлара начаалынньык Файнштейн хоһугар утаарбыттара.

Григорий Хаимович Файнштейн (араспаанньатын дьэбириэйдииттэн тылбаастаатахха, «кэрэ таас» диэн тылбаастанар эбит) саллаат докумуонун хос-хос ааҕаат, «ылабыт!» диэн илии баттаан адаарыппыта. Бирикээс таһааран, хас да былааҥканы толортоон баран, Ыстаппааны дойдутугар – Бүлүүчээн сиригэр – Аанньаахха турар 131-с баартыйаҕа (кумах сууйтарар баабырыка) анаабыта.

Аанньаах Бүлүүчээнтэн Бүлүү Эбэ уҥуор баар. Сулууспа кытаанах тургутуутун ааспыт уол 131-с баартыйа начаалынньыга Николай Алексеевич Лисицын хаһаайыстыбатыгар кэлбитэ. Туох кэлээхтиэй. Yлэһиттэр олус тыйыс усулуобуйаҕа, бараактарга, землянкаларга дьиэлэнэн олорбуттара. Сорох дьон Бүлүү сыырын сирэйинэн землянкалары хаһан, титиригинэн ыпсаран, муосталаан, улахан тимир оһох булан «быр» курдук сылаас дьиэ гынан олороллоро. Тэйиччи кумах-таас сууйтарар баабырыка, хайа боруодатын ыскылаата, урут оттонор Күбэйиҥдэ диэн сыһыыга аэропорт бааллара.

1950-56 сылларга Степан Алексеев боруодаттан тустаах боруоба ыларга анаммыт хаһыы-сүргэйии үлэтигэр сылдьыбыта. Ханнык да күн-дьыл буоллун, отуччалыы миэтэрэ дириҥнээх омуһахтары – «шурфалары» хаһаллар. Тоҥуу-хатыы, эстии да баара.

Онтон алмаас көрдөөччүлэр Аччыгый Ботуобуйа хочотугар көһөн (Бүлүүчээнтэн уон көс), Ыстаппаан 223 №-дээх баартыйа үлэһитэ буолан хаалбыта. Баартыйа начаалынньыга Григорий Федорович Куликов Ыстаппаан туруу үлэһитин, мэнээк саҥарсыбатын сыаналаан, адьас ылгын уолун курдук илдьэ сылдьыбыта. Шурфа хаһыыта – кырдьык, киһи аймах устуоруйатыгар биир саамай ыарахан үлэ. Ыстаппаан «Амакинка Аанньааҕыттан саҕалаан Оччугуй Ботуобуйа эниэлэригэр тиийэ барыта 18 сыл шурфаны хастым» диир. Саамай дириҥ омуһаҕа отут миэтэрэ дириҥнээх эбит. Онон Ыстаппаан Оччугуй Ботуобуйа үрэх туох мастаах-оттоох, буордаах-таастаах сирин эндэппэккэ билэр. 50-60-с сылларга Алексеев дьиэнэн МУАД (Новай) оробуочай бөһүөлэгэр олохтоохтук олорон үлэлээбитэ.

Мииринэйи

«хамсаппыт» рабкор

«50-с сылларга Мииринэйгэ эр киһи кэмэ суох элбэх, дьахтар онон-манан эрэ баар этэ», – диир Ыстаппаан. Барыта – оробуочай кылаас, ыарахан, тимир-тамыр үлэлээх дьон. Саха балачча элбэх эбит. Хомойуох иһин, манна баар «кэккэ табаарыстар» саха Мииринэйи төрүттээһиҥҥэ «сыта да суох этэ» диэн быһа баайан куолулууллара хойгур буолан тахсар. Ыстаппаан кэпсииринэн, ыччат дьон олус элбээн, күүһүмсүйэн, охсуһуу да элбии сылдьыбыт. Ол сахха мас буочукалаах «Гюмри» кыһыл арыгы, «Сучок» буокка, испиир дэлэй.

Алексеев күүһүн-уоҕун сэргэ, туох да былыргылыы «чистописание» буочарынан кырасыабайдык хаһыакка анаан ыстатыйа, информация суруйар дьарыктаах эбит. 1958 с. «Мииринэй бырамыысыланнай бөһүөлэгэр үксэ эр дьон буолан хаайтараллар, тэһийбэттэр. Култуурунай тэрээһин, спорт хамсааһына мэлигир. Хаарты-маатыска, арыгылааһын, онтон сылтаан иирсээн, быһахтаһыы тэнийдэ. Дьон иэдэйииһи. Эдэр кыргыттар, дьахталлар бааллара буоллар, манна дьон араас хара дьаллыктан туттунуо этэ», – диэн «Кыым» хаһыакка суруйбут.

«Кыымнар» Мииринэй алмаасчыта С.Алексеев ыыппыт суругун Саха АССР ССКП уобаластааҕы кэмитиэтигэр суһаллык ыыталлар. Ону эппиэттээх табаарыс В.Игошин тус бэйэтинэн хонтуруоллуур. Ол курдук, Саха АССР-га алмаастаах Мииринэйи билинэллэр этэ. Балтараа-икки ый эрэ курдук буолаат, хотуттан-соҕурууттан сүүһүнэн кыыс, эдэр дьахтар эгэлгэтэ Мииринэйи толорон кэбиһэр. Оччотооҕу саҥа аэропорка хас эмэ «Дуглаһынан», Иркутскайтан, Уус-Куттан, Братскайтан, Ербогачентан, Дьокуускайтан аҥаардас эдэр кыргыттары эрэ тиэйэллэр. Отучча араас идэлээх «куо-мэтэкэ» батар байыаннай балааккалар баар буолбуттар. Ыстаппаан Алексеев информацията ол курдук дуорааннаах буолбут.

Дьэ, уонна сулумах уолаттар, дьэттэригэр сылдьар эр дьон эдэр, чэгиэн кыргыттары кытары пааралаһар аакка бараллар. Кыыс аймах элбээн, ол-бу охсуһуу, быһахтаһыы умнуллар. Эдэр дьон тапталлаахтарын кытары туспа олороору, «таптал минньигэс утаҕын ыймахтаары», суһаллык туспа балок, охсуу дьиэ, ыыспа туттар буолан хаалбыттар. Сүүһүнэн ыал үөскүү охсубут. Хаартылааһын, буокка кэтэрдэ-кэтэрдэ киэптээһин, охсуһуу уурайар аакка барбыт. Ити сылларга Мииринэйгэ оҕо бөҕөтө айыллыбыта дииллэр. Дьааһыла, дьыссаат тутан барбыттара. Ити дьиҥ баар суол.

Суруйуулара тыыппалаах уонна дуорааннаах буоланнар, Ыстаппаан 60-с сыллардааҕы «Мирнинский рабочий» хаһыат рабкора (рабочий корреспондент) буолбут. Кинини олус убаастаан, Комсомольскай уулусса 3 №-гэр баар урукку типографияҕа, бэл, чэйдэтэ ыҥырар буолбуттар. Ааһа баран, биирдэ «Мииринэй бастыҥ рабкора» диэн, хаһыат оччотооҕу эрэдээктэрэ Зинаида Ленина таб. С.Алексеевка 170 солк. гонорар суруйбуттаах эбит. Оччолорго – бүтүн хамнас!

Ити курдук манна олус бэркэ да сырыттар, 70-с сылларга Ыстаппаан дойдутун, сирин-уотун ахтан, Бүлүүчээнигэр эргиллибит. Ол кэмҥэ хайыы-үйэ кэргэннээх, хас да оҕолоох киһи эбит. Сааһыран баран, үксүн эргиэн салаатыгар, рабкоопка атыыһытынан үлэлээбит. Сахаҕа эр киһи атыыһыт диэн, дьэ, дьоһуннаах, эппиэттээх үлэ буолара. Ол тухары Сунтаар оройуонун «Ильич уоттара», кэлин «Сунтаар сонуннара» хаһыат селькора. Сайын былдьаһыктаах от үлэтэ, күһүн кыстыкка киирии буоллун – чыпчылҕан-информация эгэлгэтин Бүлүүчээнтэн ыыта ахан олорбут. Аны селькор оҕонньор информациятын үксэ кириитикэлээх, нэһилиэк кыһалҕатын таарыйар, сис дьону хамсатар. Сытыы кириитикэ тунуйаадыстары, куомдьаардааччылары, холтуурсуктары саралыыр. Ону иэстэһэн туһа суох. Чиэппэр күүстээх фронтовигы, эспэдииссийэ албан ааттаах кырдьаҕаһын ким тыытыай?! «Сунтаар сонуннара», дьэ онон, суола-ииһэ суох үрэх баһа дойдуга – Бүлүүчээн диэки – кэрэспэдьиэн ыытан эрэйдэммэтэх. Онон сүрдээх үлэһит, талааннаах суруналыыс буолуох киһи кырдьан хаалбыт.

Мииринэйгэ

Кырдьан баран, Ыстаппаан урут үлэлээбит Мииринэйигэр кэлбит. Бу диэн эттэххэ, арыт-ардыгар Мииринэйбит урут алмааска үлэлээбит тыа дьонун ытыс үрдүгэр көтөөрөйдөппөт кытаанах тыыннаах. Баартаах киһи эрэ куруук табыллар. Ыстаппаан Мииринэйи билэрэ бэрт буолан, кырдьан баран эргиллэригэр хоччорхой сыһыаны көрсүбэтэх. АЛРОСА салалтата өйөөн, дьиэлэнэн-уоттанан абыраммыт. Хата, кыра кыыһын Антонинаны кытары сиэннэрин көрөттөөн, туһа киһитэ буолан олорор. Бүлүүчээнигэр куруук сайылыы, оттуу, күһүн отоннуу, балыктыы барар эбит.

Ыстаппаан сэрии, алмаас бэтэрээнэ буолан, Мииринэйгэ ытыс үрдүгэр сылдьар. Манна кинини чуҥкуппаттар. Ыҥырдаллар эрэ, оҕонньор килэччи уордьан-мэтээл буолан, ханнык баҕарар тэрээһиҥҥэ сылдьар.

Ыстаппаан «бу олоххо тугу баҕарарбын ситистим» диэн астынара оруннаах. Сунтаар улууһун Бүлүүчээн Наахаратын бочуоттаах олохтооҕо. Алмаас арыйыытын кинигэтигэр үһүс киһинэн киирэ сылдьар. Итинэн да сирдэттэххэ, урукку алмаас эспэдииссийэтигэр сылдьан баран, докумуоннара сиикэрик, ситэтэ суох буолан, «хаарга сиэлбит» дьоннооҕор ордук балаһыанньаламмыт.

Дьэ, кырдьык, туох да идэ, ханнык да хайысха буоллун, барытыгар инники – алмаас эспэдииссийэтин оробуочайа, рабкор, селькор, атыы-эргиэн туйгуна. Киһи астынар кырдьаҕаһа – 87 саастаах Ыстаппаан Алексеев.