Сандал саас

Ситим тыл

Тиһэх суруйуу: 6 сыл ынараа өттүгэр1 ырытыы1 киһи кэпсэтэр сиримҥэ

Ситим тыл – этии биир уустаах чилиэннэрин, икки этиини эбэтэр санаа кэрчиктэрин ситимнииргэ идэтийбит тыл. Ситим тыл холбооттуур тылларыттан, этиилэриттэн тутулугуга суох, кинилэр сыһыаннарын эрэ көрдөрөр аналлаах.Онон дьөһүөл курдук ситимниир тылын кытта ыпсан этиигэ холбуу чилиэн буолбат.

Тэҥнээҥ:

Дьөһүөл ситимэ:

Кини эппитин курдук оҥорбутум.
Уйбаан аҕатын кытта бултуу барбыттара.
Cайын уһуннук ардаабатаҕын иһин, үгүстүк тыраактарынан уу куттардылар.

Ситим тыл ситимэ:

Кини эппитэ, ол курдук мин оҥорбутум.
Уйбаан уонна аҕата бултуу барбыттара.
Сайын уһуннук ардаабата, ол иһин тыраактарынан үгүстүк уу куттардылар.

Дьөһүөл ситимэ туохтуур салайыытыгар хосуһан, баһылатар тылын тоҕоостоох түһүккэ туруорар (эппитин курдук оҥор, аҕатын кытта барбыттара, ардаабатаҕаҕын иһин куттарда), уонна түһүк сыһыарыытын курдук салайар тылын кытта биир ис хоһоонноох этии чилиэнэ буолар. Оттон ситим тыл икки тус-туһунан тылы, этиини чопчу суолта биэрэн холбооттуур эрээри хайаларын да кытта ыпсыспат уонна туспа этии чилиэнэ буолбат. Бастакы холобурга ол курдук ситим тыл Кини эппитэ этиини иккис этиини кытта хайдах? диэн суолтаҕа холбообут. Иккис этиигэ уонна ситим тыл Уйбаан тылы аҕата тыллыын бииргэ диэн суолталаан ситимнээбит. Үһүс этиигэ ол иһин ситим тыл Сайын уһуннук ардаабата этиини баһылыыр этиигэ төрүөт суолталаан холбообут. Онон ситим тыл лиэксикэлии суолтата ситимниир тылларын сыһыаныттан үөскээбит буолан, туспа ыллахха үксүгэр өйдөммөт, чуолкай быһаарыллыбат. Ситим тыл көмө суолтаҕа идэтийэн «таастыйбыт» тыл, ол иһин хаһан да уларыйбат.

Ситим тыл үксүгэр тус өйдөбүлү бэлиэтиир, этии чилиэнэ буолар тыл суолтата көһөн, ситим сыһыанын көрдөрөр ис хоһоонноммутуттан үөскээбит. Онон этии чилиэнэ буолбат уонна ол табыллыбат. Холобур,

a. Моҕой тыына икки, баай сүрэ икки син биир (СО).
b. Арыт хаар, арыт самыыр, арыт толон түһэр (ХС).
c. Ыарахан сыанаҕа туустаах хатыыһы, хара искэҕи атыыластылар, ол иһин дьоммут олус үөрдүлэр.

Бастакы этиигэ икки ахсаан аат хат-хат туттуллан, икки көстүүнү (моҕой тыынын уонна баай сүрүн) тэҥнээн холбообут. Иккис этиигэ арыт диэн кэм суолталаах сыһыат хат-хат туттуллан, солбуйсар көстүү (хаар, самыыр, толон) буоларын ситимнээбит. Үһүс этиигэ ол ыйар солбуйар аат иһин дьөһүөлү кытта холбоһон кэнники этии тоҕо буолбутун быһааран, икки этиини ыпсарбыттар.

Ситим тыл үөскээһинэ Саха тылыгар ситим тыл, атын түүр тылларыгар холоотоххо, ситэ сайдыбатах, кэлин үөскээбит саҥа чааһа буолар. Е.И.Убрятова туурак, адьарбайдьаан, үсбүөк, о.д.а тылларга ыаллыы олорбут омуктарын сабыдыалынан уонна кинилэртэн ылан үгүс ситим тылламмыттарын ыйбыта. Урут ситим тыл оннугар эбиискэ уонна ыйар солбуйар аат уонна ыйар солбуйар ааты дьөһүөл салайыыта, сыһыат туохтуур ситимэ туттуллар эбит. Ол иһин үөскээбит төрдө араҥаламмат ситим тыл саха тылыгар суох, дьөһүөлтэн уонна сыһыат туохтууртан үөскээбит ситим тыл элбэх. Аттарыы ньыматынан үөскээбит ситим тылга солбуйар аат инники этиллибитин түмэр, солбуйар, иккис тыл ону кэнники турар баһылыыр тыллыын холбуур. Көр: (Сотору күн таҕыста), (он) + у кытта ( кус сырыыта мэлийдэ) (НЗ). Саха тылын былыргы ситимнэринэн холбуур буоллар, бу холбуу этии оннугар маннык тутуллаах этиилэр үөскүөх этилэр:

Күн таҕыста – кус сырыыта мэлийдэ.
Күн тахсан, кус сырыыта мэлийдэ.
Күн тахсыбытыгар кус сырыыта мэлийдэ.
Күн тахсаатын кытта кус сырыыта мэлийдэ.
Күн таҕыста, онон кус сырыыта мэлийдэ.

Саха тылыгар, атын түүр тылларыгар да ол, о, н өлүүскэнэн түмэн инники турар тылы , этиини кэнники тылы, этиини кытта ситимнээһин бэрт былыргыттан баар эбит. Ол ньыма бу саха тылын этиитин тутула олох сайдан, күүскэ уларыйарга күһэйбитигэр хат саҥалыы көрүҥүнэн тэнийэн барбыт. Онуоха урукку түмэр ис хоһоонноох ыйар солбуйар ааттар уонна түһүк сыһыарыыта, дьөһүөл, сыһыат туохтуур халыыптара киэҥник туттуллан, аттарыы ньыматынан үөскүүр ситим тыл үксээн эрэр.

Ситим тыл үөскээбит ньыматынан арааһа

Ситим тылы саха тылын үөрэҕэр дьиҥ ситим тыл уонна ситим тыл суолталаах диэн тылллар диэн икки бөлөххө араарыллар. Бу маннык наардааһын ситим тыл туругун (статуһун) ылбыт уонна ситэ ситим тыл буола илик тыллар диэн өйдөбүлгэ олоҕуран оҥоһуллар. Дьиҥ ситим тыл ситимниир суолтаҕа букатын көспүт, холбоотттуур тылларын сыһыаннарын суолтатын эрэ бэлиэтиир ис хоһоонноох. Холобур: киһи уонна кыыл; кэлбитим, онтон барбытым; Баһылай үлэлиир, оттон Сэргэй үлэлээбэт; оҕо утуйан хаалбыт, ол иһин дьоно барбатылар; Сарсын эбэтэр бүгүн кэлиэхтээх; Эһиги эрэ дьоллоохтук олруҥ, ол туһугар мин туохпун да харыстаабаппын.

Уларсык ситим тыл үөскээһинэ икки араастаах:

бастакынан, сорох тус суолталаах тыллар уратытык туттуллан, ситим тыл суолтаналлар. Холобур: …икки,…икки; арыт…,арыт...; сороҕор…, сороҕор..., о.д.а. Иккиһинэн, солбуйар ааттар, эбиискэлэр, сыһыаттар, сыһыан тыллар, сыһыат туохтуурдар тус суолталарыттан тэйэн, ситим тыл суолтатыгар туттуллаллар. Холобур, Үксүн кини саҥарар, ону мин истэр, сэҥээрэр эрэ буолан бардым. Кини икки этэрбэһин уһулута тарта да ууга ыстанан кэбистэ. Өйдөөбөккө ону-маны тыллаһыа диэн бэркэ кыбыстабын.

Ситим тыл үөскээбит ньымаларын маннык наардыахха сөп:

Бастакытынан, ситим тыл иннигэр турар тылы, санааны түмэн, солбуйан этэр тыл иккис турар тылы, санааны кытта сыһыанын көрдөрөр тыл, халыып ситимнииир суолтаҕа таастыйыытын түмүгэр үөскүүр:

Ыйар солбуйар ааттар сыһыарыыларын кытта таастыйан ситим тыл буолуулара: ону, онтон, оттон, онуоха...
Ыйар солбуйар ааттар ситимнэһэр тылларын кытта биир өйдөбүлү аттарыы ньыматынан үөскэтиилэрэ: уонна (ол гиэнэ), ол иһин, ол гынан баран, ол туһуттан...

Иккиһинэн, инники турар этиини сыаналаан этэри көрдөрөр суолтаҕа туттуллубут тыллар ситимниир суолтаны ылыныыларыттан:

Эбиискэлэр, сыһыан тыллар бу суолтаҕа туттуллуулара элбэх: да, даҕаны, хата, эрэ, атыннык эттэххэ, буолаары буолан, о.д.а.
Аат туохтуур, сыһыат туохтуур халыыптара эбиискэ, сыһыан тыл суолталаныыларын түмүгэр: диэн, эбэтэр, буолан, буолбакка, эрээри о.д.а

Үсүһүнэн, икки көстүүнү, чахчыны хардарыта, утарыта тутан, талларан, солбуйан, эбэн, холоон көрөргө толору уонна эбиискэ суолталаах тыллары хатылаан туттан: арыт.., арыт..; сороҕор..., сороҕор; …икки, … икки; ... дуу, ...дуу; биитэр..., биитэр...; ...да, ...да; о.д.а. Бу бөлөххө нууччаттан киирбит өссө, дьөссө, өскүөрү ситим тыллар киириэхтэрин сөп. Соторутааҕыта улахан буурҕа түспүт, онтон сылтаан массыына сырыыта тохтообут.

Ситим тыл үөскээбит төрүтүнэн арааһа

Солбуйар аат түһүк сыһыарыытын ылыммытыттан: онон, онно, онтон, оттон, онуоха, оччоҕо, оннооҕор, ону, онтукам, оччо, оччону, оччоттон, оччонон, итиэннэ, о.д.а.
Солбуйар аат дьөһүөлү кытта ситиминэн.
- а) Ааттартан төрүттээх дьөһүөллүүн: уонна, итиэннэ, ол туһуттан, ол үрдүнэн, ол иннигэр, онтон бэттэх, ол кэнниттэн, ону таһынан, ол инниттэн, о.д.а.
- б) Туохтууртан төрүттээх дьөһүөллүүн: ону кытта, онуоха диэри, о.д.а.
- в) Салайар ис хоһооннорун сүтэрбит төрүт дьөһүөллүүн: ол аайы, ол ахсын, ол иһин, ол курдук, ол кэриэтэ, ол тухары, о.д.а.
Солбуйар аат аат тылы кытта ситиминэн: ол аата, ол быыһыгар, ону тэҥэ, ону сэргэ, онуоха эбии, о.д.а.
Солбуйар аат аат туохтууру, тус туохтууру, сыһыат туохтууру кытта холбоһугунан: ол эрээри, ол эбэтэр, онтон ыла, ол гынан баран, ити гынан баран, онтон сибээстээн, ол да буоллар, бу да буоллар, ону ааһан, онтон сылтаан, о.д.а.
Ахсаан аат төрүттээх: икки … икки, ол икки ардыгар.
Туохтуур туттулук халыыптарыттан үөскээбит: эбэтэр, эрээри, баран, диэн, буолан, буоланнар, о.д.а.
Сыһыаттан төрүттээх: сороҕор, аны, арыт, ардыгар, о.д.а.
Эбиискэттэн төрүттээх: да, даҕаны, дуу ... дуу, о.д.а.
Сыһыан тылтан тахсыбыт: хата, саатар, туома, о.д.а.
Нуучча тылыттан киирбит: өссө, дьөссө, өскүөрү.

Түргэнник саҕалыырга көмөлөһөр ыстатыйа	Сандал саас, нөрүөн нөргүй!
Бастакы хардыылар	Бикипиэдьийэ кыттааччыларын аатыттан эйигин сахалыы салааҕа киирбиккинэн! Манна кыттыбыккыттан астыныаҥ уонна элбэх туһаны ылыаҥ дии саныыбыт. Суруйуу сүрүн сиэрдэрэ манныктар: харса суох суруйан ис уонна үтүөнү оҥорорго дьулус. Бикипиэдьийэ иһигэр баар ыстатыйалар, матырыйаал барыта (ол иһигэр эн суруйбутуҥ эмиэ) туспа, анал лиссиэнсийэнэн тарҕанар/туһаныллар. Ол лиссиэнсийэ аата GNU Free Documentation License. Маннык лиссиэнсийэлээх суруйуулары ким баҕарар көҥүл туһаныан (суруйбут дьону ааттаан туран) уонна уларытыан сөп. Саҥа манна кэлбит дьон сороҕор бас билии быраабын кэһээччилэр. Бас билээччиттэн көҥүлэ суох тиэкистэри уонна ойуулары Бикипиэдьийэҕэ киллэрэр табыллыбат. Сиһилии манна көр — Авторские права (нууччалыы). Өссө биир алҕас бырайыак сыала-соруга өйдөммөтөҕүнэ тахсааччы. Бикипиэдьийэ диэн энциклопедия, туох да атын буолбатах. Сиһилии манна көрүөххүн сөп — Чем не является Википедия (нууччалыы). Бикипиэдьийэ ыстатыйаларыгар илии баттаммат (суруйбут дьон испииһэктэрэ тутатына атын сиргэ — көннөрүү историятыгар суруллан иһэр). Ол гынан баран ыстатыйалары ырытыыга, эбэтэр аналлаах кэпсэтии сирдэригэр кэпсэтиэххин баҕардаххына бука диэн илиитэ баттыыр буолаар. Ол маннык — түөрт тильда бэлиэтин субуруччу туруораҕын (~~~~), эбэтэр үстүрүмүөн хапталыгар анал тимэҕи баттыыгын ( ). Бэйэҕин кыттааччы тус сирэйигэр билиһиннэриэххин сөп. Бу Эн тус бэйэҥ бас билэр кыракый сириҥ буолар. Холобур онно омук тылларын билииҥ туһунан суруйуоххун сөп. Харса суох суруйан ис, хайдах сөпкө сурулларын сүбэлиэхпит, сыыйа-баайа бэйэҥ да билсэн иһиэҥ. Туох эмэ өйдөммөт буоллаҕына манна Бикипиэдьийэ:Ыйытыылар тугу баҕарар ыйытыаххын сөп. Тугу эрэ тупсарыаххын, бэйэҥ этиигин киллэриэххин баҕардаххына Кэпсэтэр сиргэ киирээр, эбэтэр бу киһиэхэ (HalanTul) нууччалыы да сахалыы да суруйаар. Өссө төгүл нөрүөн нөргүй! --HalanTul (ырытыы) 23:53, 15 Ыам ыйын 2018 (UTC)Хоруй Hello and welcome to the Sakha Wikipedia! We appreciate your contributions. We hope you enjoy your time here!
Ыстатыйаны ааттааһын
Как править статьи
Правила и указания
Изображения
Авторские права
Глоссарий

Тиэмэ эбии