Кыһыл кинигэ
Кыһыл кинигэ диэн сэдэх, сүтэн эрэр харамайдар, үүнээйилэр уонна тэллэйдэр тиһиктэрэ. Кыһыл кинигэлэр араас дьаарыһы хабаллар — аан дойдутааҕы, биирдиилээн судаарыстыбалар киэннэрэ уонна регионнар Кыһыл кинигэлэрэ.
Сүтэн эрэр сэдэх көрүҥнэри харыстааһын бастакы соруга — бу көрүҥнэри ааҕыы уонна чуолкайдааһын.
Аан дойдутааҕы айылҕа харыстабылын сойууһа (фр. Union internationale pour la conservation de la nature, IUCN, нууч. ВСОП) 1948 сыллаахха айылҕаны харыстааһыҥҥа араас судаарыстыбалар, наука уонна уопсастыба тэрилтэлэрин үлэтин холбообута уонна баһылаабыта.
Кини сэдэх көрүҥнэргэ хамыыһыйата бастакы Кыһыл кинигэни 1963 сыллаахха таһаарбыта. Бу аҕыйах ахсаанынан тахсыбыт «пилотнай» кинигэ буолбута. Бу кинигэ икки туомугар кыыллар 211 көрүҥнэрэ уонна подвидтара, көтөрдөр 312 көрүҥнэрэ киирбиттэрэ.
Саха Сирин Кыһыл кинигэтэ 1987 сыллаахха тахсыбыта.
Хамсыыр харамайдар уонна үүнээйилэр сэдэх көрүҥнэрин Кыһыл кинигэ 5 хаттыгаска араарар:
- 0 (Ex) — арааһа букатын сүппүт көрүҥнэр;
- I (E) — сүтэр кутталлаах көрүҥнэр, өскө кинилэр ахсааннарын аҕыйатар фактордар суох буолбатахтарына хаалаллара саарбах;
- II (Y) — кэбирэх көрүҥнэр, өскө кинилэр ахсааннарын аҕыйатар фактордар суох буолбатахтарына сотору кэминэн «сүтэр кутталлаах көрүҥнэргэ» киирэр кыахтаахтар;
- III (R) — сэдэх көрүҥнэр, аҕыйах популяциялаах, билигин сүтэр кутталлара суох гынан баран кэбирэх көрүҥнэр, тоҕо диэтэххэ ареаллара кыра эбэтэр экологияларын диапазона кыараҕас уонна ареалларыгар ахсааннара аҕыйах;
- IV (I) — чуолкайдамматах көрүҥнэр (үс инники хаттыгастарга киирэллэр, ол гынан баран кинилэр тустарынан үчүгэйдик биллибэт).