Сэдэх көрүҥнэр
Хамсыыр харамайдар сэдэх көрүҥнэрин Кыһыл кинигэ 5 хаттыгаска араарар:
- 0 (Ex) — арааһа букатын сүппүт;
- I (E) — сүтэр кутталлаах көрүҥнэр, өскө кинилэр ахсааннарын аҕыйатар фактордар суох буолбатахтарына хаалаллара саарбах;
- II (Y) — кэбирэх көрүҥнэр, өскө кинилэр ахсааннарын аҕыйатар фактордар суох буолбатахтарына сотору кэминэн «сүтэр кутталлаах көрүҥнэргэ» киирэр кыахтаахтар;
- III (R) — сэдэх көрүҥнэр, аҕыйах популяциялаах, билигин сүтэр кутталлара суох гынан баран кэбирэх көрүҥнэр, тоҕо диэтэххэ ареааллара кыра эбэтэр экологияларын диапазона кыараҕас уонна ареаалларыгар ахсааннара аҕыйах;
- IV (I) — чуолкайдамматах көрүҥнэр (үс инники хаттыгастарга киирэллэр, ол гынан баран кинилэр тустарынан үчүгэйдик биллибэт).
Саха сиригэр нуул хаттыгаска үс көрүҥ уонна популяция киирэр:
- Азиятааҕы өрүс буобурата;
- хара баттахтаах Бунге дьабарааскытын Кондаков популяцията;
- чубуку юкагирдааҕы популяцията.
Бастакы, сүтэр кутталлаах хаттыгаска 5 көтөр көрүҥэ киирэр:
Иккис, кэбирэх көрүҥнэргэ үрүҥ эһэ, моржа (лаптевтааҕы подвид), хара баттахтаах Доппельмайер дьабарааскыта (Саха сирин соҕуруу өттүнээҕи популяция), өрүс выдрата уонна Аллен чубукутун Саха сирин соҕуруу өттүнээҕи популяцията. Көтөрдөртөн манна боруллуо, хара тойон, мохсоҕол, умсан, кырбый, хара эһир, хардырҕас уонна мороду киирэллэр.
Сэдэх көрүҥнэргэ 10 көрүҥ үүтүнэн иитиллээччи уонна 33 көрүҥ көтөр киирэр.
Бутэһик «чуолкайдамматах көрүҥнэргэ» белуха, дыллык (кыра лыглыйа), розовай хопто, моевка уонна көннөрү скворец киллэриллибиттэр.
Туһаныллыбыт сирэ
уларыт- Красная книга Якутской АССР. Новосибирскай: «Наука», 1987