Кэрэ уратыта

Кэрэ диэн үчүгэйтэн үчүгэй кэнниттэн кэлэр, бу үчүгэйбит бүтүүтүн биллэрэр тылбыт.

Саха дьоно өй-санаа уратыларын, кэмэ кэллэҕинэ уларыйан, эргийэн биэрэрин билэллэрин олоххо таба туһанар кэм кэллэ. Айылҕаҕа туох барыта уларыйар, саҥалыы таҥыллар, хомуллар, үөскүүр кэмнэрэ эргийэн тиийэн кэлэрин сахалар былыр-былыргыттан билэн тылларыгар киллэрбиттэр.

Санаатыгар тугу үчүгэй диэбитин киһи эккирэтэ, ону ситиһэ сатыыр. Быстах санааҕа үчүгэйтэн үчүгэй, кэрэттэн кэрэ хаһан да тохтообокко кэлэн иһэр уонна өссө тупсан биэрэн иһэр курдук. Саха тылын сыаналаан көрдөххө кэрэ диэн тыл кэнниттэн үчүгэйи бэлиэтиир атын тыл суох. Үчүгэйбит кэрэттэн кэрэ буолуунан бүтэр, муҥурданар кэмнээх эбит. Кэрэ диэн тыл кэнниттэн кэрэх, кэрэдэк диэн уларыйыы бүппүтүн биллэрэр тыллар салгыы кэлэллэр.

Олоххо “Туох барыта икки өрүттээх” диэн быһаарыыга сөп түбэһэринэн, туох барыта кэмэ кэллэҕинэ эргийэн биэрэринэн, үчүгэй аҥардастыы биир өттүн диэки бара турар кыаҕа букатын суох. Кэмэ кэллэҕинэ үчүгэйбит эргийэн биэрэрэ, куһаҕаҥҥа кубулуйара илэ тиийэн кэлэр. Сэбиэскэй былааска бары барыта “үчүгэй” диэн ааттанара, хайҕанара аһара элбээбитин, дьон бары сынньалаҥнык сылдьыыга тиийбиттэрин кэнниттэн олохпутугар ас-таҥас барыта тиийбэт буолуута үөскээн, барыбыт барыта куһаҕаҥҥа кубулуйбутуттан салайар былаас уларыйбыта, эйэлээхтик атынынан солбуллубута. Оччолорго куһаҕан диэн ааттанар, туоратыллар, куһаҕаннык этиллэр баайдар билигин, ырыынак кэмигэр үчүгэйгэ, онтон үчүгэй диэн ааттана сылдьыбыт дьадаҥылар куһаҕаҥҥа кубулуйдулар.

Ураты үчүгэйи, тупсаҕайы кэрэ диэн ааттанар. “Оо, кэрэ” дии-дии үөрүү, кэрэ буоларга дьулуһуу үөскүүр. Быстах санааҕа үчүгэйтэн үчүгэй кэрэ эбит диэн кэрэ буола, кэрэни ситиһии сайдар. Бу үтүө баҕа санаа туолара буоллар бары барыта кэрэ, тулабыт барыта кэрэҕэ кубулуйуо этэ диэн баҕа санаа баһыйар уонна айылҕаҕа, олоххо туох барыта кэмэ кэллэҕинэ уларыйарын, эргийэн биэрэрин умнуу саҕаланар.

Айылҕаҕа аҥардастыы аҥар өттүн диэки бара туруу суох. Сылаас сайын кэнниттэн тымныы кыһын кэлэрин курдук туох барыта эргийэн кэлэринэн, «Туох барыта икки өрүттээх» диэн үөрэҕи умнубатахха эрэ, олоҕу табатык сыаналаан, уһуннук олорор кыах үөскүүр. Аҥардастыы аҥар өттүн, кэрэ диэки барыыны тутуһуу олоххо улахан халыйыыны үөскэтэр. Атын өрүтү, куһаҕаны эмиэ билэн, ону тупсарар, өрө тардар үлэни утумнаахтык ыыттахха эрэ, олох икки өрүт икки ардынан барар кыахтанар.

Кэрэ буолуу кэнниттэн үчүгэй бүтэр уһуга, кыйыата быһаарыллан, куһаҕаҥҥа уларыйар кэмэ тиийэн кэлбитэ биллэр, бары барыта эргийэ, саҥаттан саҕалана турдаҕына эрэ сиргэ олох табыллар. Бу үчүгэй диэн куһаҕаҥҥа уларыйар кэмэ кэлэрин билигин туттулла сылдьар икки өрүттээх өйдөбүллээх тылларбыт биллэрэллэрин тэҥэ, бу уларыйыы кэлэрэ субу чугаһаабытын кэрэ, кэрэттэн кэрэ буолуу кэлбитэ чуолкайдыыр.

Кэрэ диэн тылтан салгыы кэрэх диэн тыл кэлэр. Кэрэ кэрэххэ, уларыйбат көрүҥҥэ кубулуйар. Урукку кэмҥэ сахалар араас суол кэрэхтэри оҥорон элбэхтик туһаналлара биллэр.

Кэрэ аһара барыыта кэрэгэй буолууга тириэрдэр. Кэрэ буолуу аҥар, үчүгэй диэки өттүгэр улахан халыйыыны үөскэтэринэн кэрэгэйгэ тириэрдэн буолуохтааҕыттан итэҕэс, кыараҕас, татым өйү-санааны биллэрэр. Бэйэ эрэ үөрэрэ кэрэгэй, үөрүүнү үллэстэр ордук. Кэрэ буолуу мин эрэ ордукпун, үчүгэйбин диэн санаа баһыйарыгар тириэрдэрэ аҥар, үчүгэй өттүгэр халыйыы аһара улааппытын бэлиэтиир.

Кэрэ диэн тылтан кэрэдэк диэн үөхсэр тыл үөскүүр. Кэрэттэн кэрэдэк, кэрэни эккирэтээччи үөскээн тахсара куһаҕаҥҥа, үөхсүүгэ тириэрдиэн сөп. Аһара үчүгэй буолуубут бүтүүтэ кэлиитэ кэрэ буолуу диэн эбит. Аһара үчүгэй буолууну эккирэтэр киһи кэрэдэк диэн буоларын таба өйдүөххэ, үчүгэйи аһара эккирэтэртэн сэрэниэххэ сөбүн биллэрэр.

Олус уһун үйэлээх сахалар олус элбэхтик үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйыытын олохторугар билбиттэрин бэлиэтинэн кэрэ диэн тыл буолар. Сахаларга кэрэтэ диэн туох эрэ биллэр кыйыата, кытыыта ааттанар. Бу кыйыа кэрэ бүтүүтүн биллэрэр бэлиэтэ буолан дьон өйүгэр хатаммыт. Өй-санаа үөрэҕин быһаарыытынан өйдөөх-санаалаах, билиилээх киһи кэрэ буолууттан сэрэнэрэ, харыстанара ордук этэ. Үчүгэйбит бүтүүтэ кэрэ буолууга тириэрдэрин билиэххэ, олоххо табан туһаныахха, куһаҕаны арааран билэн тупсарар үлэни ыытыахха.

Кэрээ диэн хараардан, хоруотаан бэлиэтээһин, ураты көрүҥү биэрии ааттанар. Дулҕаны уокка кэрээн, моччуук оҥостон бултуурга туһаныллар. Кэрээ диэн киһиэхэ, туохха эмэ туһаайан эттэххэ, бүтэн тохтоо, баран ханын диэн өйдөбүллэнэр. “Кэрээбэт кэҕэлээх, өрөөбөт өтөннөөх” диэн норуот айымньытыгар кыһына суох, куруук сайын дойдуну хоһуйан этии буолар.

Кэрээн диэн киһиэхэ сөп буолар ханнык эрэ кээмэй. Аһылыкка, тугу эмэ туһаныыга аһара барбат буолуу, кээмэйи тутуһуу ааттанар. Аһара барыы кэрээнэ суох буолууну үөскэтэр. Кэрээн диэн киһи оҥорор быһыыларыгар хаһан да аһара барбат кыйыата ааттанар. “Кэрээниттэн тахсыбыт” диэн олус куһаҕан, ыар быһыылары оҥорор, киһи быһыытын аһара барар кыахтаммыт, туттунар күүһэ суох буолбут киһини этэллэр.

Үөрэҕи баһылааһын билигин үчүгэй диэн буолла уонна дьахталлар аҕыйахтык оҕолонор буолууларын үөскэттэ. Үчүгэй, үөрэхтээх дьахталлар биирдэ эмэ оҕолоноллор. Үчүгэйтэн үчүгэй, кэрэ буолууга дьахталлар бары дьулуһаллар. Кэрэттэн кэрэ буолууну дьахталлар аҕалаллар.

Кэҕэ диэн айылҕаҕа баар, оҕотун атын чыычаахтарга ииттэрэ биэрэр кэрэ көтөр буолар. Саҥата үчүгэйинэн, олус кэтэһиилээх сайын кэлбитин чоргуйан биллэрэринэн куруук аатыран куһаҕан быһыылааҕын саптынар.

Үчүгэйтэн үчүгэй кэнниттэн кэлэр кэрэ буолуу «кэҕэлэри», оҕолорун атын дьоҥҥо ииттэрэр дьахталлар элбээһиннэрин үөскэтэр. Аҥардас дьахталлар оҕолоноллоро элбээһинэ атаахтык иитиллибит оҕолор үксээһиннэригэр тириэрдэрэ бэрээдэги кэһээччилэри элбэтэр.

Атаах буола улааппыт, бас-баттах иитиилээх эдэрдэр олоҕу эргитэ тутар кыахтара улаатар, билиҥҥи кэмҥэ үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйар кэмин бэрээдэги тутуспаттарынан аҕалыахтарын сөп. Үчүгэй диэн быһаарыы туохха барытыгар сыһыаннаахтык туттуллар. Бу быһаарыы уларыйыытыттан, муҥура, кыйыата кэлиититтэн үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйар кэмэ кэлбитин арааран билиэххэ сөп.

Дьон бары «Оо, кэрэ» диэн хайҕаатахтарына, киһи барыта кырдьык кэрэ эбит диэн өйдөбүлгэ киириилэрэ кэрэ диэн кэлбитин, олоххо уларыйыы киирэн эрэрин бэлиэтэ буолар. Үчүгэй киһи кэнниттэн кэрэ киһи кэлиэ диэн сыыһа санаа.

Кэрэ киһи үлэлээбэт, кэрэтин эрэ көрдөрө сатыырга кубулуйуута үлэ-хамнас сатарыйарыгар тириэрдэр. Кэлии үлэһиттэр элбээһиннэрэ олохтоохтор бары кэрэ буола сатаан үлэлииллэрин бырахпыттарын биллэрэр. Кэрэ буола сатааһыны артыыстар саҕалаан сайыннараллар.

Олохпут сайдыыта үлэттэн быһаччы тутулуктаах. Үлэ үлэлэнэр, үлэ эрэйдээх, көрсүө, сэмэй киһи үлэни кыайа-хото үлэлиир. Үлэни үчүгэйдик үлэлиэххэ сөп. Өссө кыһанан, тупсаран биэрдэххэ үчүгэйтэн үчүгэй үлэ түмүгүн ситиһиэххэ сөп. Үлэ кыайан кэрэ буолбат. «Кэрэтик үлэлээһин» диэн этиллибэт. Кэрэ буолуу үлэҕэ-хамнаска кыайан табыллыбат, кэрэ киһи үлэлээбэт. Кэрэ киһи киэргэл, ырыа-тойук аргыстанарыттан үлэни-хамнаһы атыттар, кэлиилэр баһылыыллар, бас билиилэригэр ылаллар, олохтоохтору туораталлар.

Кэрэ буолуу кэнниттэн дойдуга үлэ-хамнас кыаттарбат кэмэ кэлэрэ үчүгэйбит уларыйан куһаҕаҥҥа кубулуйан биэриитэ тиийэн кэлэрин биллэрэр. Кэрэ киһи үлэлээбэтиттэн үлэҕэ-хамнаска атын омукка баһыттарыы, үтүрүттэрии үөскээһинэ омук эстиитигэр, атын үлэһит омугунан солбуллуутугар тириэрдиэн сөп. Сахалыы кэрэтэ диэн тыл туох эрэ кыйыата, бүтүүтэ кэлэрин биллэрэрэ чуолкай.

Олус уһун үйэлээх сахабыт тылыгар дьон олоҕор өр буола-буола кэлэн ааһар тосту уларыйыылар чопчу этиллэ сылдьалларын таба өйдөөн, быһааран туһаныахпыт этэ.

Кэрэ диэн олоххо үчүгэй өттүн диэки аһара барыы, халыйыы бэлиэтэ, үчүгэйбит бүтэр кыйыата, кэрэтэ эбит. Кэрэттэн кэрэ диэн кэлиитин кэнниттэн олоххо улахан уларыйыылар киирэллэрэ быһаарыллар. Үчүгэй куһаҕаҥҥа эргийэн биэрэр кэмэ кэлиитин кэрэ диэн тылбыт туттуллара элбээһинэ биллэрэрин таба өйдүөххэ, сыыһа суолга киирэн биэримиэххэ, кэрэ буола сатаамыахха. (1,114).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор, 2016. - 148 с.