Кэс

Кэс диэн саҥаны, уларытыылары олоххо киллэриини, уруккуну, былыргыны, хаалбыты кэһиини оҥорууну биллэрэр тыл.

Сахабыт тыла олус былыргы, дьон өйө-санаата саҥа сайдан истэхтэринэ үөскээбитин бэлиэтиир биирдии сүһүөхтээх, өй-санаа өйдөбүллэрэ иҥмит тыллара олус элбэхтэр. Өй-санаа уларыйыыта, сыыйа тупсан иһиитэ иҥэн сылдьар тылынан кэс диэн тылбыт буолар. Бу тыл көмөтүнэн олоххо кэмиттэн кэмигэр кэлэн иһэр сөптөөх уларытыылары киллэрэн биэрэн истэххэ сайдыыны ситиһэр кыах улаатар.

Сахалыы өй-санаа төрүт тылларга киирэн иҥэн сылдьалларын булан салгыы ырытан истэххэ, ордук дириҥээн иһэр. Саха тылыгар өйгө-санааҕа уларыйыыны киллэриини кэс диэн тылынан этэн, эдэр көлүөнэлэргэ тириэрдэн бу уларыйыылар олоххо киирэллэрин ситиһиллэр. Эдэрдэр саҥаны айыылара инники көлүөнэлэр билиилэригэр олоҕуран, тирэҕирэн оҥордохторуна сыыһа-халты буолан хаалаллара аҕыйыырын туһаналлар.

Сайдыыны ситиһии былыргы, уруккуттан олохсуйбут үгэстэри уларытыыны, кэһиини ылыннахха эрэ ситиһиллэр, саҥаны айыыны оҥорон олоххо киллэрэн иһиэхтэрин баҕарааччылар элбэхтэр. Бу саҥаны айыылар үчүгэй, үрүҥ, дьоҥҥо туһалаах, сайдыыны аҕалар уонна куһаҕан, хара, туһата суох, буортулаах буолан тахсалларыттан сэрэхтээх буолуу эрэ быыһыыр.

Олус былыргы кэмнэртэн, саха тыла үөскүөҕүттэн ыла өй-санаа уларыйыытын сахалар билэн олохторугар туһаналларыттан омуктара уларыйан, саҥарар тылын уларытан атын ааттанан хаалбакка, маннык уһун үйэни ситиһии табыллар. Сайдыыны ситиһииттэн кэлэн иһэр, сөптөөх кээмэйдээх уларыйыылары омук бэйэтин өйүгэр-санаатыгар, үгэстэригэр тылын көмөтүнэн киллэрэн иһэр кыаҕыттан сайдыыттан, олох хаамыытыттан, тупсуутуттан, уларыйан иһиититтэн хаалан хаалбакка тэҥҥэ үктэһэн барсан иһэриттэн уһун үйэлэнэр.

Кэс диэн тылбыт кимиэхэ эрэ туһаайыллыбыт тыл этиитин, тугу эмэ саҥаны айыыны оҥор диэн баҕа санааны тириэрдиини биллэрэр. Бу тылбыт тугу эрэ саҥаны айыыны оҥор, уруккуну уларыт, кэс диэн быһаччы өйдөбүллээх.

Кэс диэн тылы олоххо уопуттаах кырдьаҕастар кэлэр көлүөнэлэргэ анаан этэн, олоххо уларытыылары киллэрэригэр, тупсарарыгар баҕа санааны тириэрдиллэр. Кэс тылы истэн туһаныыттан көлүөнэттэн көлүөнэҕэ олох тупсуута, сайдыыта ситиһиллэр кыаҕа улаатар.

Кэс диэн тыл оҕоҕо аналланнаҕына саҥаны айыыны урут оҥоруллубукка тирэҕирэн оҥор диэн быһаччы быһаарар. Улахан киһи бэйэтин олоҕун уопутун туһанан, көрдөрөн биэрэн үөрэтиитэ, этэн биэриитэ бу кэс диэн тылбытыгар иҥэн сылдьар. Кэлэр көлүөнэҕэ анаан кэс тылы этиллэр диэн сахалыы үгэс олохсуйбут.

Кэс диэн тугу эмэни туораа, кэс, уруккуттан олохсуйбуту уларыт диэн эмиэ өйдөбүллээх. Бу кэс диэн тыл киһиэхэ аналланнаҕына, туораа диэн өйдөбүлү ылынан тугу эмэ уларыт, уруккуну кэс диэн суолталанар. Киһи олоххо аналын быһыытынан тугу эмэ саҥаны айыыны оҥорон, уруккуну уларытан иһэр аналлаах. Арай бу быһаарыы үчүгэй уонна куһаҕан диэн икки аҥы арахсара, киһи өйдөөх-санаалаах буолан үчүгэйи, туһалааҕы элбэхтик оҥороругар ыҥырар.

“Кэс санаа” диэн тугу эмэ уларытар туһунан бүччүм санаа.

“Кэс тыл” диэн тугу эмэ уларыт, тупсар диэн баҕа санааны тириэрдии, онно ыҥырыы буолар. Төрөппүт оҕотугар баҕа санаатын “Кэс тылбын этэбин” диэн этиинэн тириэрдэр. Бу этии олоххо уларытыылары киллэр, уруккуну кэс диэн суолталааҕын иһин, мин, олоххо уопуттаах киһи этиибин ылын, онно олоҕуран тугу эмэ кэс диэн быһаччы өйдөбүллээх. Бу этии кырдьаҕас, олоххо уопуттаах киһи “Мин этиибиттэн, олоҕум уопутуттан тирэх ылан саҥаны оҥор, ай” диэн баҕа санаатын кэлэр көлүөнэтигэр тиэрдиитэ буолар.

Кэс диэн тылтан бары сөбүлүүр кэһии диэн тылбыт үөскүүр. Бары кэһии ыларбытын сөбүлүүбүт, ону тэҥэ туох эмэ саҥаны, олоххо туһалааҕы, үрүҥ айыыны оҥорон, олоҕу тупсарар санаалаахпыт. Кэһии диэн тылбыт кэс диэҥҥэ “ии” диэн өй-санаа буккуллуутун биллэрэр дорҕоон эбиллиититтэн үөскээбит уонна өйү-санааны уларытарга аналланар ыҥырыы буолар. Кэһии биэрии аҥардастыы үчүгэйи эрэ биэрии буолбатах, туох барытын курдук икки өрүттээх иэскэ эмиэ киллэрэр.

Бастакытынан, кэһии диэн урукку олохсуйбут үгэстэри кэһии, тугу эмэ, өйү-санааны уруккутуттан уларытыы, айыыны оҥоруу, тупсарыы аата. Кэһии диэн ааттаан биэрии тугу эмэ уларытарга, тупсарарга аналлаах биэрии буолара быһаарыллар.

Иккиһинэн, кэһии биэрии чопчу сыалынан киһи киһиэхэ сыһыанын, санаатын тупсарыыга, уларытыыга аналлааҕа быһаарыллар. Кэһии биэрбит киһи туохха эмэ, хардары кэһиигэ, санаа тупсуутугар эрэҥкэдийэрэ баа буолбат. Кэһии ыллахпытына эбэтэр биэрдэхпитинэ туох эрэ уларыйыыны, кэһиини кэтэһэбит эбэтэр бэйэбит кэһиибит тугу эрэ уларытарын күүтүллэр.

Кэһэр диэн туох эрэ быраабыланы, үгэстэри кэһии, атыннык оҥоруу аата. Олоххо урукку, хаалбыт үгэстэри, туомнары кэһии, үрүҥ, үчүгэй айыыны оҥоруу, сайдыыны ситиһии буолан бииртэн-биир кэлэн истэҕинэ эрэ олохпут сайдыы диэки сыҕарыйар кыахтанар. Олус былыргы, олохтон хаалбыт сиэрдэри-туомнары кэспэппит, аһара кытаанахтык тутуһарбыт, айыыны оҥорбоппут эбитэ буоллар сайдыы, олоххо уларыйыы диэн кэлбэт. Бары былыргы олохпутун тутуһан, саах сыбахтаах балаҕаммытыгар сирэй оһохпутун отто-отто, олоҥхо истэ олорор буолуо этибит.

Ууну кэс диибит. Хас биирдии ууну кэһии уруккутуттан атынын биллэрэбит. Бу быһаарыы “Биир ууга иккистээн киирбэккин” диэн этиинэн чопчулаан бигэргэтиллэр. Уу устан, хамсаан дьалкыйан биэриитэ хас сырыы аайы уларыйан биэрэн иһэриттэн, кэһэр диэн сахалыы тылынан толору быһаарыллан этиллэр. Хас ууну кэстэхпит аайы уруккутуттан уларыйан иһэр, саҥа ууга киирэн иһэр эбиппит.

Кэһэй диэн тылбытын сыыһа-халты туттунуу кэнниттэн өй киирэрин туһугар анаан-минээн этэбит. Кэһии оҥоруу табыллыбатаҕына, сыыһа-халты буолан таҕыстаҕына тугунан эмэ ночоотуруу, ыарыы эҥин буоллаҕына аны ону хатылаабат туһугар кыһанары биллэрэр.

Кэскил диэн ким, туох эрэ инникитэ, кэлэр олоҕо, сайдыыта ааттанар. Инники олоххо сайдыыны ситиһии урукку олоҕу уларыттахха, тупсардахха кэлэрин кэскил диэн тылбыт быһаарар. Кэскил диэн кэс киллэрии, ол аата уларыйыылары киллэрэн кэскили ситиһии.

Кэскили тэрийии диэн олоххо туһалаах уларытыылары киллэрэн олох тупсуутун, сайдыытын үөскэтии буолар.

Кэстиил диэн саха ууһа уһанан оҥорбут улахан тимир тоһоҕотун ааттыыбыт. Кэс уонна тиил диэн тыллар холбоһууларыттан үөскээбит. Кэс – уларыт, туораа диэн суолталаах буоллаҕына, тиил диэн сөп түбэһэн, атыҥҥа эмиэ туттуллар диэн өйдөбүллээх тыллар. Кэстиили тууран ыллахха атыҥҥа эмиэ туһаныахха сөп. Кэстиил диэн сахалар бэйэбит уустарбыт оҥорбут туһалаах тэриллэрэ уонна ол тэрилбитин суолтатыгар сөп түбэһиннэрэн ааттаабыт төрүт тылбыт буолар.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэр улаатан иһэр оҕоҕо аналлаах “Айыыны оҥорума” диэн этии туттуллар. Арай бу этиини өй-санаа үөскүүр тутулуктарын билбэт буолууттан көнөтүк өйдөөтөххө сахаларга сайдыыны аҕалыыны утарар курдук. Бу этии оҕо өйө-санаата сайдыытын уратыларынан сөптөөхтүк дакаастанар.

Оҕо өйө-санаата сайдыыта улахан киһи өйүттэн-санаатыттан уратытынан, олоххо туһалаах, үчүгэй үгэстэрэ ийэ кута саҥа үөскээн эрэллэриттэн “Айыыны оҥорума” диэн үөрэх элбэх араас айыылары оҥоро сатаан сыыһа-халты туттунара элбэҕин аҕыйатарга аналланар. Оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны ситэ арааран билэ илигиттэн оҥорор быһыытыттан туох содул үөскүүрүн билбэккэ, элбэх ону-маны оҥорон куһаҕан быһыыны элбэтиэн сөбүттэн дьон оҥорботун оҥорума диэн үөрэтэн оҕону киһи буолууну баһылыан иннинэ харыстыыр аналлаах.

Улаатан эрэр оҕоҕо кэс диэн этии “Айыыны оҥорума” диэн үөрэх кэнниттэн кэлэр. Сахаларга сайдыыны, саҥаны аҕаларга аналлаах кэс тылы төрөппүт эбэтэр олоххо улаханнык уопутурбут киһи оҕотугар, кэлэр көлүөнэлэргэ этэн биэриитинэн оҥоруллар. Саҥаны айыыга, олоххо киллэриигэ инники көлүөнэ дьон уопуттарын, билиилэрин хайаан да туһанары эрэйэриттэн сыыһа-халты буолан хааларын аҕыйатарга аналланара быһаарыллар.

Кэс диэн тылбыт төрүтүгэр иҥмит өй-санаа, бары кэс диэн олохтоох тылларбытыгар барыларыгар дьайа сылдьар уонна өй-санаа уларыйарыгар, тупсарыгар баҕа санааны, ону олоххо киллэриини биллэрэр. Олоххо саҥаны, сайдыыны киллэрии көлүөнэттэн көлүөнэҕэ сайдан, тупсан иһиитэ кэс диэн тылбытынан бэриллэн сыыһа-халты буолан тахсарын аҕыйатар.

Бу кэс диэн тылы туһаныы омук сайдыыны ситиһэригэр, сайдан, уларыйан иһэр олохтон хаалан хаалбатыгар оҥорбут үтүөтүнэн, бачча уһун үйэлэргэ омук аата уларыйбакка, олох сайдыытыттан хаалан хаалбакка тупсууну киллэрэн олоҕу салҕаан иһэрэ буолар. (1,110).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор, 2016. - 148 с.