Липииттэр

Липииттэр – айылҕаттан дириҥ төрүттээх холбоһук киэҥ бөлөҕө, манна киирэр сыа уонна сыаҕа маарынныыр веществолар. Тыыннах клеткаларга барытыгар баар. Биологическай мембрана сүрүн састааба (компонент) буоларын быһыытынан, липииттэр клетка хаачыстыбата уонна ферменнэрэ көхтөөх буоларыгар туһалыыр, ниэрбэ күүрүүтүн долгунун тиэрдиитигэр көмөлөһөр, былчыҥ тардыытыгар клеткалары кытта ситими үөскэтэр. Ону кытта липииттэр эккэ-хааҥҥа энергетическэй саппаас үөскэтэллэр, ууну уонна сылааһы тутар бүрүөнү тэрийиигэ кыттар, уорганы механическай дьайыыттан көмүскүүр.

Быһаарыы кээмэйэ

Липииттэри ууга суураллар (бензол, ацетон, хлороформ) уонна ууга суураллыбат дириҥ төрүттээх холбоһук бөлөҕө диэн эрдэ туттулла сылдьыбыт быһаарыы чуолкайа суох. Бастакытынан, бу быһаарыыга чуолкайдык химическэй холбоһук характеристикатын быһаарыы оннугар физическэй суолтатын туһунан этиллэр. Иккиһинэн, билиҥҥи кэмҥэ араас сөптөөх холбоһуктар бааллара биллэр.

Дьүһүннээһин (Описание)

Липииттэр стероиднай гормон, үөс кислотаатын, простогландин, фосфоинозитидка туһалыыллар. Хааҥҥа липииттэр араас компоненнара бааллар триглицеридтар, холестерин, холестерин эфирдара уонна фосфолидтар. Бу веществолар ууга суураллыбаттар ол иһин эккэ-хааҥҥа липииттэр тарҕаналлара уустук систиэмэ. Сорох липииттэр наночастицалар үөскүүллэригэр туттуллаллар, холобур, липосомҥа.

Липииттэр классификациялара (наардааһыннара)

Судургу (боростуой) липииттэр – бэйэлэрин састааптарыгар углерод (С), водород (Н), кислород (О) киирэр. Уустук липииттэр састааптарыгар углеродтан (С), водородтан (Н), кислородтан (О) ураты фосфор (Р), сиэрэ (S), азот (N) киирэр.

Оҥоһуута (строение)

Судургу (боростуой) липииттэр молекулалара испииртэн, сыалаах кислотаттын, уустук (сложные) – испииртэн, үрдүк молекулалаах сыалаах кислотаттан, фосфорнай кислота ордугуттан, углеводтан, азот төрүтүттэн уонна да атынтан турар. Липииттэр тутулуктара, бастакынан, биосинтезтан турар.

Биологическэй үлэлэрэ

Эрчим (саппаас) үлэтэ

Тыынар тыыннаах эрчими сыа быһыытынан хаһаанар. Веществолар бу үлэни толороллоругар сөптөөх буоларыгар икки төрүөт баар. Бастакытынан, сыаҕа сыа кислотаатын ордуга хаалар, кини аһыйыыта (окисление) аһара кыра (нефть углеводородун курдук). Ол иһин сыа, уу уонна углекислай гаас буолуор диэри аһыйдаҕына оннук маассалаах углевод аһыйарынааҕар икки төгүл элбэх үлэни биэрэр. Иккиһинэн, сыа – гидрофобнай холбоһук, ол иһин тыынар тыыннаах эбии гидрацияҕа сөптөөх элбэх ууну илдьэ сылдьыа суохтаах.

Итиини харыстыыр үлэтэ

Сыа – сылааһы таһаарбат, ол иһин, холобур кыыл улахан аҥара сыатын тириитин иһинэн муһар, инник гынан сылааһы сүтэрбэт. Чуолаан халыҥ тирии иһинэн сыалаах араҥа хаалым балыктарга (кит), моржтарга баар. Ол да буоллар, итии дойдуга сылдьар кыыллар тэбиэннэр, тушкаанчиктарга сыалара тэбиэҥҥэ арҕаһыгар, тушканчикка кутуругар уу буолан муһуллар. Халыҥ сыа кыыллары араас оһолтон быыһыыр. Диатомовай салахайдартан акулаҕа тиийэ сыалара усталларыгар көмөлөһөр.

Липииттэр киһи диэтатыгар туһалара

Диэтаҕа липииттэртэн триглицерид баһыйар. Триглицерид элбэх күүс-көмө, эрчим төрүтэ уонна сыаны уулларар битэмииннэри иҥэрэр. Элбэх сыалаах астарынан: эт, үрүҥ ас, тропическай үүнээйи (кокос) буолаллар. Холестерол сүрүн төрүтүнэн эт уонна кыыл ис уоргана, сымыыт саһархайа, үрүҥ ас уонна балык буолар. Ол эрээри, 85% хааҥҥа баар холестерону быар ыраастыыр. Улахан киһи күҥҥэ 70-145 гр. Липииди туһаныахтаах.

Солбуллубат сыалаах кислотаалар

Быар сыалаах кислотаны ыраастыырга сүрүн оруолу толорбутун иһин, кини барытын ыраастыыр кыаҕа суох. Ол иһин кинилэри солбуллубат диэн ааттыыллар, кинилэр чуолаан линоленовай сыалаах кислоталар, сүрүннээн үүнээйи (тыынар тыыннаах) сыатыгар бааллар.

Оботтоох тарҕанар сыалаах кислоталар

Айылҕа сыатыгар улахан аҥарыгар оботтоох сыалаах кислоталар бааллар. Ас маннык сыанан баай цис-конфигурацияҕа иккилии сибээстээх буоллаҕына, салгыҥҥа өр сырыттахха сыа аһыҥас буолар. Үрдүк температураны тулуйумтуо буоларыгар гиддрогенизация процедуратын тутталлар. «Тарҕанар сыаны» туттуу хааҥҥа липопротеиннар намыһах чиҥин холбоһугун үрдэтэр («куһаҕан» холестерол) уонна липопротеиннар үрдүк чиҥин холбуһугун намтатар (түһэрэр) («үчүгэй» холестерол), сүрэх ыарыытын, чуолаан коронарнай тиийинимтиэни (коронарная недостаточность) үөскүүрүн үрдэтэр. Ону кытта «Тарҕанар-сыалар» тымныйыыга, искэҥҥэ тиэрдиэхтэрин сөп.