Максим Кирович Аммосов туһунан ахтыылартан. (Бу ыстатыйа күрэскэ кыттар)

Максим Кирович Аммосов туһунан ахтыылартан. (Бу ыстатыйа күрэскэ кыттар)

Казах биир кырдьаҕас суруйааччыта – Дихан Абилев. Төрөөбүт сыла, сирэ-дойдута: 1907 с, Павлодарскай уобалас, Баянаульскай оройуон. 1937 сыллаахха Казахстан суруналыыстыкаҕа  институтун уонна Казахскай ССР Наукаларын Академиятынааҕы аспирантураны бүтэрбит. Кэлин Казахстан Суруйааччыларын Сойууһун бырабылыанньатын председателинэн быыбарданан Казгослитиздат кылаабынай редакторынан ананан үлэлээбит. Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии кыттыылааҕа. ССКП кырдьаҕас чилиэнэ. Кини фроҥҥа сылдьан түспүт хаартыската Алма-Ата музейыгар көрдөрүллэр.

Дихан Абилев  сүүрбэттэн тахса поэтическай кинигэлээх. Кини нуучча, советскай уонна аандойду классическай литератураларыттан элбэх тылбаастардаах. Саха норуотун ньургун уолун, партия биллиилээх деятелин Максим Кирович Аммосовы Дихан Абилев 1933 сыллаахха партия Арҕаа Казахстаннааҕы обкомугар секретардыыр сылларыгар сирэй көрсөн кэпсэппит, үрдүктүк сыаналыыр, ытыктыыр киһитэ эбит. 

Мантан аллара Дихан Абилев суруйааччы Иван Петрович Шухов 80 сааһын бэлиэтээһиҥҥэ анаабыт “Үтүө сүрэхтээх киһи этэ” диэн  “Казах адабиети”  хаһыат. 1986. сыл атырльах ыйын 15 күнүгэр бэчээттэммит ахтыытыттан М.К.Аммосовка сыһыаннаах кэрчиктэн киллэрэбит.

Дихан Абилев 1933 сыллаахха Петропавловскай куоракка партия обкомун бастакы секретара Максим Кирович Аммосов кабинетыгар суруйааччы Иван Петрович Шуховы кытта аан маҥнай көрсүбүт. Ол саҕана Дихан Караганда уобалаһынааҕы «Ленин кэриэһэ» партийнай хаһыат солбуйар эрэдээктэринэн үлэлиирэ. Биир үтүө күн Дихан суруйааччы, хаһыакка литература уонна искусство отделын сэбиэдиссэйинэн үлэлиир Абдрахман Айсарины кытта М.К.Аммосов ыҥырыытынан көрсүһүүгэ барсыбыт. Кабинекка киирэн Абдрахман Диханы Максим Кировичка эдэр да буоллар, дэгиттэр литератор, хоһоону, кэпсээни, очерканы суруйталыыр, солбуйар редакторым диэн  билиһиннэрбит. Онуоха Максим Диханы билэрин уонна эдэр литераторга иҥнигэһэ-тохтоло суох суруйан иһэригэр , барытыгар ситиһиилээх буоларыгар баҕарбыт. Өссө биһиги советскай олохпут суруйааччыта туох ханнык иннинэ советскайдыы кырдьыксыт буолуохтааҕын тоһоҕолоон бэлиэтээбит. Ол эрээри олохпут күлүк өттүлэрэ буолбакка, сырдык өттүлэрэ баһыйыахтаахтар, оннук хайысханан үлэлиэхтээхтэрин ыйбыт.

Ити кэмҥэ суруйааччы И.П.Шухов киирбитигэр,  Максим Аммосовтыын өр кэмнэргэ көрсүбэккэ сылдьыбыт дьон сиэринэн хам куустуһан эҕэрдэлэспиттэр. Иван Петровичка Максим Аммосов доҕордуу эйэ дэмнээхтик Пресновкатыттан көһөн киирдэххинэ, манна уобаластар холбоһуктаах хаһыаттарын салайтарыахпытын сөп диэн эппитин биирэ сөбүлэспэтэх. Иван Шухов үгэһинэн холкутук олох күүскэ оргуйар;үөһүттэн чуумпу, нуһараҥ олохтоох кытылга баҕарбатын эппит, аккаастаабыт. Иван Петрович дьиҥнээх уус-уран айымньы диэн – олоҕу туох баарынан көрдөрүү, оттон олох кырдьыга  - норуот олоҕор, үлэһит дьон олоҕор баарын эппит. Ити кэнниттэн Максим Аммосов оҥорбут этиитин модьуйа сатаабатах. Көннөрү эйигин Пресновкаттан көһөрүү оҕону ийэтин эмиийиттэн араарыыга тэҥнээх эбит диэн холообут.

Ити этэ кыһамньылаах партийнай салайааччы уонна литература иннигэр бэйэтин  иэһин дириҥник өйдүүр суруйааччы кэпсэтиилэрэ.

Салгыы М.К.Аммосов туһунан Киргизиятааҕы педагогика научнай-чинчийэр иститутутун директора, ССРС ПНА дьиҥнээх чилиэнэ, профессор А.Э.Измайлов ахтыытыттан.  Киргизия педагогикаҕа научнай-чинчийэр институт директора Азиз Эминович Измайлов  Максим Аммосовы тас көрүҥүнэн киргизтэн отой атына суох этэ, нууччалыы тыл этэрэ, ол сахха кини дакылааттара сонно тута киргизтии тылбаастаналларын туһунан кэпсиир.  1937 сыллаахха от ыйыгар Киргизия компартиятын бастакы съеһэ буолбут, М.К.Аммосов Киргизия КП КК бастакы секретарынан талыллыбыт. Кини кэргэнэ таб. Р.И.Цугель 1937 сыл ортотугар Киргизскэй ССР Наркомпроһун орто уонна үрдүк үөрэх заведениеларыгар управлениетын начальнигынан анаммыта . Ити дьылларга республикаҕа үрдүк үөрэхтээх педагог аҕыйаҕынан сибээстээн, Азиз Эминовиһы Цугельга, ол аата Наркомпрос орто уонна үрдүк үөрэх заведениеларыгар управлениетын начальнигын солбуйааччынан быһыытынан көһөрүү туһунан боппуруос турбута.   Ити курдук 1937 сыл от ыйыттан 1940 сыл муус устарыгар диэри Азиз Эминович Наркомпроска үлэлээбит. Фрунзеҕа үлэлиир кэмигэр Максим Аммосов тыл этэрин хаста даҕаны истибит, кини Киргизиятааҕы партийнай тэрилтэ коммунистарын ытыктабылын ылбыт, сэмэй үлэһит салайааччы быһыытынан саамай үчүгэй өйдөбүл иҥмит. Хомойуох иһин, улахан туһалаах үлэтэ сотору кэминэн тохтотуллубута, личноска сүгүрүйүү сиэртибэтинэн буолбута.

Ааптар Хабырыыл кыыһа.

Туһаныллыбыт литература:

1.      Д.В.Кириллин. М.К.Аммосов казах суруйааччытын ахтыытыгар. Хотугу сулус. 1987 сыл ахсынньы ый.

2.      Дихан Абилев. Үтүө сүрэхтээх киһи этэ. “Казах адабиети”  хаһыат. 1986. атырльах ыйа.

3.      В.М.Анисимов. Чаҕылхай олох түгэннэрэ. 1987 сыл ахсынньы ый.