Манчаары (от)
Манчаары (лат. Acorus cálamus, нууччалыы Аир обыкнове́нный, эбэтэр Аир боло́тный) — Манчаарылар уустарыгар киирэр уу ааттыгар, ууга, бадарааҥҥа үүнэр элбэх сыллаах от көрүҥэ[1]. Соҕуруулуу-Илин Азияҕа, Европаҕа, Хотугу Америкаҕа, Арассыыйаҕа Европа өттүгэр, Сибиир уонна Уһук Илин соҕуруу өттүлэригэр үүнэр. Саха сирин киин уонна соҕуруу улуустарыгар үрэх, күөл кытыытыгар, сииктээх бадарааннаах сиргэ үүнэр.
Эмтээх үүнээйи быһыытынан уонна аска тума быһыытынан туттуллар.
Биология өттүнэн ойуулааһын уларыт
Көнөтүк турар, салаата суох, үс кырыылаах умнастаах элбэх сыллаах от Арассыыйа европатааҕы өттүгэр уһуна 50-тан 120 см диэри буолар эбит[2][3][4] .
Төрүт силиһэ модьу, ньолбуһах цилиндр көрүҥнээх, губкатыҥы, туора үүнэр, эрийэ-буруйа, сыыллан тарҕанар, модьута 3 см тиийэр, уһуна 1,5 м диэри, тас өттө хоҥордуҥу эбэтэр күөхтүҥү араҕас, ис өттө кыһыллыҥы маҥан. Алын өттүгэр элбэх быатыҥы 50 см диэри тиийэр силистэрдээх. Төрүт силиһэ сир үөһээ араҥатыгар баар буолар, ардыгар 10 см диэри дириҥҥэ киирэр. Төрүт силиһэ аһытар аһыы амтаннаах; күүстээх сыттаах.
Химическэй тутула уларыт
Манчаары сүрүн силиһигэр 5 % кэриҥэ эфир арыылаах, ол иһигэр хас да сесквитерпен киирэр — азарон, β-каламен (10 %), каламенон, каламендиол, изокаламендиол, сесквитерпеновай спирт каламеол, ону таһынан D-камфен (7 %), D-камфора (8,7 %), борнеол (3 %), эвгенол, метилэвгенол, кариофиллен, элемен, куркумен, проазулен, акорон, изоакорон, аколамон, каларен, неокарон, уксуснай уонна валериановай кислоталар, фитонцидтар уонна атын эттиктэр киирэллэр. Эфир арыыларын өлүүтэ диплоид үүнээйилэргэ ортотунан 2,2 %, триплоид — 3,1 %, тетраплоид — 6,8 % буолар[5][6].
Эмкэ туттуу уларыт
Үүнээйи силиһин илиинэн бигээн ылан хомуйуллар. Сонно тута ууга сайҕаан, бысталаан, суонун хайытан куурдуллар. Салгыннаах күлүк сиргэ хатарыллар.
Хаппыт силиһи аһыыр баҕаны көбүтэргэ, куртах оһоҕос үлэтин тупсарарга туһаныллар.
Биир улахан ньуоска кырбаммыт силиһи биир ыстакаан ууга 10-15 мүнүүтэ мөлтөх уокка оргутан, күҥҥэ 3-4 аһыах иннинэ иһиллэр. 2 нэдиэлэҕэ диэри иһэри сүбэлииллэр.
Ангина, ларингит ыарыытыгар, айах куһаҕан сыттаныытыгар сайҕаныахха сөп.
Уһуннук арыгылаабыт киһи чэй оҥостон иһэ сырыттаҕына умнугана, иҥиирэ тардара ааһар, быар, бүөр, хабах, таал үлэтэ тупсар. Оттон табахсыт киһи силиһи ыстаан табаҕын быраҕыан сөп.[7]
Быһаарыылар уларыт
- ↑ Род Acorus в базе данных Index Nominum Genericorum (ING)(ааҥл.)(англ.) (Проверено 18 мая 2009)
- ↑ Губанов, И. А., Новиков, В. С., Тихомиров, В. Н. Определитель высших растений средней полосы европейской части СССР: Пособие для учителей. — М.: Просвещение, 1981. — С. 82. — 237 с.
- ↑ Иллюстрированный определитель растений Ленинградской области / Под ред. А. Л. Буданцева и Г. П. Яковлева. — М.: Т-во науч. изд. КМК, 2006. — С. 737—739. — 799 с. — 700 экз. — ISBN 5-87317-260-9
- ↑ Аир обыкновенный в Энциклопедии декоративных садовых растений (Проверено 18 мая 2009)
- ↑ Турова, А. Д., Сапожникова, Э. Н. Лекарственные растения СССР и их применение. — 4-е изд., стереотип. — М.: Медицина, 1984. — С. 179—181. — 304 с. — 100 000 экз.
- ↑ Муравьёва, А. Д., Самылина, И. А., Яковлев, Г. П. Фармакогнозия: Учебник. — 4-е изд., перераб. и доп. — М.: Медицина, 2002. — С. 244—246. — 656 с. — ISBN 5-225-04417-9
- ↑ Андросова Н.П., Черемкин Н.А. 2017 сыллааҕы халандаар