Маһаары Баһыыкап

Маһаары Баһыыкап диэн Хаҥалас улууһун биир биллэр киһитэ буолар. Кини аҕата аатырбыт Тыгын Дархан уола Бөдьөкө. Куудук диэн сиргэ Эркээни хочотугар олорбут.

1676 сыллаахха үс саха кинээһэ — Маһары, Нам кинээһэ Нокто Никин уонна Мэҥэ кинээһэ Тереке Орсукаев — Москуба куоракка ыраахтааҕыга барарга көҥүл ылаллар. Тылбаасчытытан Максим Мухоплев диэн киһи барсыбыт. 1676 сыл сайыныгар аттанан баран ол сыл кыһыныгар тиийэр сирдэрин булаллар.

Ахсынньый ый 25 күнүгэр ыраахтааҕы Фёдор III Алексеевич делегацияны көрсүбүт. Бэлэх быһыытынан 120 талыллыбыт киис , 3 саһыл тириилэрин аҕалбыттар. Ыраахтааҕы утары эмиэ бэлэх ууммут диэн биллэр. Номнуо тохсунньу 3 күнүгэр 1677 с. делегаттар Сибиир бирикээһигэр челобитнай түһэрэллэр — саха кинээстэрин ясак төлүүртэн босхолуурга уонна уобалас иһинээҕи дьыалалары бэйэ быһаарарга диэн. Сибиир бирикээһэ ити көрдөһүүнү толорботох. Ол да буоллар, уобалас иһинээҕи кыра дьыалалары бэйэ быһаарарга көҥүл биэрбиттэр. Ыраахтааҕы торхсунньу ый 9 к. дьаһаҕа тахсыбытт: "Судить... вместе с их иноземскими князцы и с лутчими людьми, а без князцов и лутчих людей однолично ясачным сборщиком и в малых делах не судить".

Үс сыл буолан баран, 1679 сыллаахха, Маһары Москубаҕа хос барар. Бу сырыыга кини кытары Бороҕон кинээһэ Чука Капчиков оунна Мэҥэ кинээһэ Чугун Бодоев барсаллар. Аны тиийэн делегаттар ясак хомуйааччылар олохтоох омуктары баттаан олороллорун үҥсүбүттэр. Ыраахтааҕы быһаарыыны ылыах буолбут. Онно эбии, Маһары ыраахтаҕыттан бэйэтин кинээс диэн ааттанан суруйарга көрдөспүт. Ыраахтааҕы көрдөһүүтүн ылыммыт, онно эбии эттэххэ, 28 сылынан ити титулу Маһары уолаттара Борток уонна Кученек ылбыттара биллэр.

И.Г. Березкин этэринэн, Москуба куоракка Маһарылаах баран эбии түү атыылаабыттар. Биллэринэн, 2000 киис тириитин, киис саҕынньаҕы уонна да атын күндү түүлээҕи. Барыһырбыт харчыларыгар европалыы быһыылаах таҥас, иһит, киэргэл уо.д.а. малы-салы ылан илдьэ барбыттар.

Дойдутугар кэлэн, Маһары сабыдыала улаатар. 1680 сыллаахха Үөһээ Бүлүүгэ ясак хомулларын кэтии-маныы бара сылдьыбыта биллэр. Онно Польшаттан төрүттээх Иван Крыжановскай диэн үтүө, киһи сиэринэн ясак хомуйааччыны кытары билсэр. Ясак хомуйааччылар маннык буолуохтаахтар диэн челобитнай Приклонскай воеводаҕа түһэрэр. Ол сурук түмүгүнэн воевода ыраахтаҕыга маннык ис хоһооннох челобитнай суруйбут эбит: "да в прошлом же 188-м (1680) били челом тебе, великому Государю, ленские ясачные князцы Мазары Бозеков и все ясачные Верхневилюйского зимовья якуты, чтобы ему, Ивану, быть в Верхневилюйском зимвоье приказынм челоком для твоего великого государя ясачного соболиного збору, а он де Иван служит тебе великому государю многие годы и твою великого государя соболиную казну обирает без недобору и служилых людей и их, ятутов и тунгусов, не обидит и не грабит и налог не чинит".

Маһары 6 уол оҕолоох эбит — Кюнняк, Хара Бытык, Борток, Тюсюнек, Акон уонна Кученек. 1703 сыллаахха 75 сааһыгар өлбүт. Түөкэй диэн Саха саарыннара харылла сытар сирдэригэр кистэммит.

1933 сыллаахха Ксенофонтов Гаврил Васильевич уонна М.А. Ковинин уҥуоҕун арыйа сылдьыбыттар. Орто уҥуохтаах киһи сытара үһү, ампаарыгар олгуй, тирии тоһуур, кытыйа, ыҥыыр, үс эмалынан сотуллубут тимэх, ох саа, 18 оноҕостоох саадах бааллара диэн сурукка хаалбыт. Тарбахтарыгар 2 бэһилэх, биирэ — таас угуулаах.

Ылыллыбыт сирэ

• Е.Л. Яковлев "Хангалассцы от века к веку"