Метр системата

Метр системата диэн кээмэйдэр стандартара. Дьиҥ аата СИ - боронсустуу Système International d'unités.

СИ системата 7 кээмэйдээх: метр (уһун кээмэйэ), килограмм (ыйааһын кээмэйэ), секунда (бириэмэ кээмэйэ), ампер (электричество), Кельвин (температура), моль (атомнар уонна молекулалар ахсаана), уонна кандела (сырдык кээмэйэ). Бэйэ бэйэлэрин кытта булкуһан туттулуохтарын сөп. Оннук "СИттан тахсыбыт кээмэйдэр" тахсаллар, ол курдук кэриҥ кээмэйэ, энергия, давление уонна түргэн кээмэйдэрэ тахсаллар.

Бу система аан дойдуга туттуллар. Официальнайдык 3 дойду метрическай системаны туттубат: Мьянма, Либерия уонна АХШ. Ол гынан баран билимҥэ уонна медицинаҕа киэҥник туттуллар.

Историята уонна туттуута

Метр системата Францияҕа революция кэнниттэн айыллыбыта. Бастаан икки эрэ мээрэйдээх этэ. Метр системата учуонайдарга олус киэҥник тарҕаммыт.

1860 сыллаахха Джеймс Клерк Максуэлл уонна Вильям Томсон үс кээмэйинэн туттарга санааны киллэрбиттэр: уһуну, ыйааһын уонна бириэмэ. Атын кээмэйдэр мантан тахсар гына киллэрбиттэр.

Кэнники электричествоны уонна магнетизмы үөрэтии саҕаламмытын кэннэ ону быһаарар атын кээмэйдэр наада буолбуттар. ХХ үйэ ортотун диэки араас метрическай система версиялара баар буолбут, онно учуонайдар да булкуллар буолбуттар. Ол иһин 1954 сыллаахха тохсус Ыйааһын уонна Кээмэй конференциятыгар Аан дойдутааҕы Кээмэй систематын бастакы версиятын айбыттар. Онно метр (уһун кээмэйэ), килограмм (ыйааһын кээмэйэ), секунда (бириэмэ кээмэйэ), ампер (электричество), Кельвин (температура), уонна кандела (сырдык кээмэйэ) туттуллубут. Сэттис кээмэй - моль 1971 сыллаахха эбиллибит.

Билигин СИ системата аан дойду үрдүнэн туттуллар, ол гынан баран АХШга, Либерияҕа уонна Мьянмаҕа туттуллубат, онно имперскай система билигин даҕаны туттуллар. Атын дойдулар, үксүнэн урукку Британия Империятыгар баар дойдулар билигин урукку имперскай системаны уларыта сатыы сылдьаллар, эбэтэр икки системаны тутталлар.

Кээмэйдэр

Төрүт кээмэйдэр

СИ "төрүт кээмэйдэрэ" диэн учуонайдар уонна көннөрү дьон туттар кээмэйдэрэ. Бары атын кээмэйдэр бу кээмэйдэри булкуйдахха тахсаллар. Атын кээмэйдэр "СИ кээмэйиттэн тахсыбыт кээмэйдэр" диэн ааттаналлар

СИ сүрүн кээмэйдэрэ

Кээмэй аата	Кээмэй символа	туох кээмэйдэнэрэ	хайдах суоттанара
миэтэрэ	m	Уста	Бастаан (1793): Хотугу Полюс уонна Экватор ыккардыгар Париж нөҥүө ааһар меридиан 1/10 000 000 устата Билиҥҥи (1983): Ваакумҥа сырдык сөкүүндэ 1/299 792 458 барар ырааҕа
киилэ	кг	ыйааһын	Бастаан (1793): тоҥмут муус биир кубическэй дециметрин ыйааһына Билиҥҥи (1889): Парижка баар аан дойдутааҕы ыйааһын бюротугар уурулла сылдьар палладий-иридиум холбоһугуттан оҥоһуллубут цилиндр килограмм прототибын ыйааһына
сөкүүндэ	сек	кэм	Бастаан (Medieval): күн 1/86400 чааһа Билиҥҥи (1967): цезий-133 атома электрона 9 192 631 770 циклы эргийэрэ
ампер	A	электрическай ток	Бастаан (1881): A tenth of the abampere, the unit of current used in the electromagnetic CGS. Билиҥҥи (1946): The current passing through two very long and thin wires placed 1 m apart that produces an attractive force equal to Халыып:Val newton per metre of length.
kelvin	K	temperature	Бастаан (1743): The centigrade scale is obtained by assigning 0° to the freezing point of water and 100° to the boiling point of water. Билиҥҥи (1967): The fraction Халыып:Sfrac of the thermodynamic temperature of the triple point of water.
mole	mol	amount of substance	Бастаан (1900): The molecular weight of a substance in mass grams. Билиҥҥи (1967): The same amount as the number of atoms in 0.012 kilogram of carbon-12.
candela	cd	luminous intensity	Бастаан (1946): Халыып:Sfrac of the brightness per square centimetre of a black body at the temperature where platinum freezes. Билиҥҥи (1979): The luminous intensity, in a given direction, of a source that emits monochromatic radiation of frequency Халыып:Val hertz and that has a radiant intensity in that direction of Халыып:Sfrac watt per steradian.
Notes

Оҥоһуллубут кээмэйдэр

Derived units are created by combining the base units. The base units can be divided, multiplied, or raised to powers. Some derived units have special names. Usually these were created to make calculations simpler.

Named units derived from SI base units

Аата	Си-бэлиэтэ	Туох кээмэйдэнэрэ	Атын кээмэйинэн бэлиэтэниитэ	СИ төрүт кээмэйинэн көстүүтэ
radian	rad	plane angle		−
steradian	sr	solid angle		−
hertz	Hz	frequency		s−1
newton	N	force, weight		m∙kg∙s−2
pascal	Pa	pressure, stress	N/m2	m−1∙kg∙s−2
joule	J	energy, work, heat	N∙m	m2∙kg∙s−2
watt	W	power, radiant flux	J/s	m2∙kg∙s−3
coulomb	C	electric charge		s∙A
volt	V	voltage, electrical potential difference, electromotive force	W/A& or J/C	m2∙kg∙s−3∙A−1
farad	F	electrical capacitance	C/V	m−2∙kg−1∙s4∙A2
ohm	Ω	electrical resistance, impedance, reactance	V/A	m2∙kg∙s−3∙A−2
siemens	S	electrical conductance	1/Ω	m−2∙kg−1∙s3∙A2
weber	Wb	magnetic flux	J/A	m2∙kg∙s−2∙A−1
tesla	T	magnetic field strength	Wb/m2 or V∙s/m2 or N/A∙m	kg∙s−2∙A−1
henry	H	inductance	Wb/A or V∙s/A	m2∙kg∙s−2∙A−2
degree Celsius	°C	temperature relative to 273.15 K	TK − 273.15	K
lumen	lm	luminous flux	cd∙sr	cd
lux	lx	illuminance	lm/m2	m−2∙cd
becquerel	Bq	radioactivity (decays per unit time)		s−1
gray	Gy	absorbed dose (of ionizing radiation)	J/kg	m2∙s−2
sievert	Sv	equivalent dose (of ionizing radiation)	J/kg	m2∙s−2
katal	kat	catalytic activity		s−1∙mol

Prefixes

Very large or very small measurements can be written using prefixes. Prefixes are added to the beginning of the unit to make a new unit. For example, the prefix kilo- means "1000" times the original unit and the prefix milli- means "0.001" times the original unit. So one kilometre is 1000 metres and one milligram is a 1000th of a gram.

Standard prefixes for the SI units of measure

Multiples	Name		deca-	hecto-	kilo-	mega-	giga-	tera-	peta-	exa-	zetta-	yotta-
	Prefix		da	h	k	M	G	T	P	E	Z	Y
	Factor	100	101	102	103	106	109	1012	1015	1018	1021	1024
Fractions	Name		deci-	centi-	milli-	micro-	nano-	pico-	femto-	atto-	zepto-	yocto-
	Prefix		d	c	m	μ	n	p	f	a	z	y
	Factor	100	10−1	10−2	10−3	10−6	10−9	10−12	10−15	10−18	10−21	10−24