Муса Ташмухамедов – Айбек. (Бу ыстатыйа күрэскэ кыттар)

“Узбектар литературалара бэрт дириҥ төрүттээх, онон былыр-былыргыттан аан дойду үрдүнэн аатырар. Билигин Узбекистан советскай литературата эмиэ чэчирии сайдар, үгүс талааннаах суруйааччылардаах. Олор истэригэр былыргы уонна аныгы культуралары сыһыары тутан, , онтон тэбиллэн айар үгүс поэттара таһаарыылаахтык үлэлииллэр”, - диэн саха народнай суруйааччыта Семен Руфов икки узбек поэтын хоһооннорун тылбаастаабытын туһунан “Узбекистан поэттарыттан” ыстатыйатыгар ырытан суруйбут, хоһооннорун сахалыы саҥарпыт.

Саха народнай суруйааччыта Василий Протодьяконов-Кулантай «Айан бэлэҕэ» диэн бэлиэтээһиниттэн Узбекистан ырыаҕа ылламмыт, хоһооҥҥо хоһуллубут Ташкент куоратын туһунан билиибин үллэстиэм. Биллэн турар, бу барыта ааспыт үйэ 70-нус сыллара, сахалыы тылынан налыччы суруллубут:

“Быданнааҕыта, сүүрбэ үйэлэр анараа өттүлэригэр, Сыр-Дарья эбэ уҥа салаатыгар, Чирчик өрүс хочотугар, Россияттан Индияҕа, Кытайтан Римҥэ, Ирантан Монголияҕа субуллааччы эргиэнньиттэр тэбиэннэрин караваннара быалыы субуллар суолларын тоҕойугар Ташкент куорат олохтоммут. Оччотооҕу быдан ыраах кэмнэргэ билиҥҥи Ташкент араастаан ааттана сылдьыбыт: Юни, Шаш, Бинкент эҥин диэн. Куорат Юни диэн өссө биһиги үйэбит иннинээҕи иккис үйэ бүтэһигэр ааттана сылдьыбыта үһү. Оттон ХV үйэҕэ улуу географ Абу-Рейхан Бируни суруктарыгар оччотооҕу феодальнай куорат-кириэппэс Ташкент диэн ааттанан барбыт. Ташкент онон кырдьаҕастан кырдьаҕас куорат. Оччотооҕу кэмҥэ, тимуридтар үйэлэрин саҕана Ташкеҥҥа тутуллубут кэрэ-бэлиэ сүҥкэннээх тутуулар билиҥҥэ диэри бааллар.

Билигин Ташкент Москва, Ленинград уонна Киев кэнниттэн Советскай Сойууска төрдүс бөдөҥ куорат. Кини нэһилиэнньэтэ балтараа мөлүйүөнтэн тахса. 230 квадратнай километр иэннээх сири сабардаан олорор. Киниэхэ 160 бөдөҥ промышленнай предприятиелар, 100-тэн тахса тыһыынча үөрэнээччилээх 20 үрдүк үөрэх заведениелара, 30 научнай-чинчийэр институттардаах Наукалар Академиялара, 10 театр, элбэх ахсааннаах – кинотеатрдар, музейдар, культура пааркалара бааллар. Аҥардас библиотекатын ахсаана - 500 –тэн тахса. Дьэ, куорат аххан буолан таҕыста дии!

Ташкент биһиги улуу Ийэ дойдубут бары муннуктарын кытта тимир уонна салгын суолларынан сибээстэһэр, Орто Азия баар суох экономическай уонна культурнай киинэ. Кыраныысса таһынааҕы Азия бары дойдуларын кытта салгынынан сибээстээх, ол иһин Советскай Сойуус «илиҥҥи айанын суолун аана» диэн ааттыыллар.

1966 сыл, муус устар 26 күнэ Ташкеҥҥа алдьархайы аҕалбыта бүтүн аан дойду үрдүнэн биллэр. Ол күн сарсыарда эрдэ куоракка улахан күүстээх сир хамсааһына буолбута. Сэтэрэн турбут айылҕа бохсуллубат алдьатыылаах күүһэ куораты урусхал оҥорбута, үгүс элбэх дьиэлэр уонна тутуулар алдьаммыттара. Ол эрээри Ташкент дьоно тулуурдаах, эр санаалаах, хорсун-хоодуот . үрдүк тэрээһиннээх буолууну көрдөрбүттэрэ.

Элбэх национальностаах биһиги Ийэ дойдубут норуоттара Ташкены чөлүгэр түһэрэргэ, кинини дойду биир бөдөҥ итиэннэ кыраһыабай куората оҥорорго улахан көмөнү тэрийбиттэрэ. Оттон билигин Ташкены көрө-көрөҕүн манна соторутааҕыта дьулаан алдьатыылаах сир хамсааһына ама буолан ааспыта буолуо дуо дии саныыгын, ол курдук бүгүҥҥү Ташкент кэрэ бэйэлээх тутууларынан, проспектарынан, площадтарынан, пааркаларынан, национальнай архитектурнай оҥоһуулардаах, элбэх этээстээх бөдөҥ, сүҥкэнтэн сүҥкэн дьиэлэринэн, аарыма мастар хойуу лабааларын суугунунан киэркэйэр. Аны бэрт сотору Ташкент олохтоохторо метронан айанныахтара, кинини тутуу үлэтэ түргэн тэтиминэн ыытылла турар.

Уһулуччулаах учуонайдар Бадриддин Чачи (ХIII үйэ), географ уонна историк Хайдар Мирза (1499-1551 сс), биллиилээх советскай суруйааччылар, поэттар Абдулла Кадыр (1894-1940 сс), Гафур Гулям (1903-1966 сс), Айбек (1905-1968 сс), Ташкент төрөөбүт куораттара. Манна В.И.Лениҥҥэ, М.В.Фрунзеҕа, С.М.Кировка, В.В.Куйбышевка киэҥ площадтарга улахан, көстүүлээх пааматынньыктар бааллар. Узбекистан столицатыгар кэрэхсэбиллээх, ураты болҕомтону тардар сирдэр бааллар. ”

Оттон мин манна Айбек туһунан интернеттэн тугу хаһан билбиппин тиэрдэ сатыам. Узбекистан суруйааччыларыттан биир бастыҥнара Муса Ташмухамедов – Айбек дьадаҥы, таҥас өрөөччү дьиэ кэргэнигэр 1905 сыллаахха Узбекистаҥҥа төрөөбүтэ. М. Ташмухамедов Айбек диэн псевдонимынан айбыта-туппута. 1962 сыллаахха оҕо сааһын туһунан «Детство» диэн кинигэтэ Хамза аатынан Узбекскай ССР судаарыстыбаннай бириэмийэтинэн наҕараадаламмыта. Айбек Орто Азиятааҕы судаарыстыбаннай университекка экэнэмиис үөрэҕэр үөрэнэ сылдьан айар үлэтэ саҕаламмыт.

Айбек – Узбекистан норуотун киэн туттар суруйааччыта, бэйээтэ, прозаига, тылбаасчыта. Классик суруйааччы Айбек билиҥҥи да кэмҥэ узбек тыллаах омук киэн туттар, айымньыларын ааҕар, талааныгар сүгүрүйэр суруйааччыта буолар. Хомойуох иһин, олоҕун суолун салгыах, аатын ааттатыах уола Аман Масаевич Ташмухамедов историческай билим кандидата, доцент буола үүнэн баран олохтон эрдэ барбыт.

Узбекистан норуота тапталлаах суруйааччыларын туһунан видео киинэлэрин оҥорон, араас үрдүк таһымнаах тэрээһиннэри тэрийэн Айбек сырдык аатын үйэтитэллэр, киэн тутталлар. Билигин Узбекистан литературата эмиэ чэчирии сайдар, үгүс талааннаах суруйааччылардаах.

Ааптар Хабырыыл кыыһа.

Туһаныллыбыт литература:

1.Семен Руфов. Узбекистан поэттарыттан.

2. Василий Протодьяконов-Кулантай. Айан бэлэҕэ. Хотугу сулус. 1976.