Мэтээллээх Тиэхээн

Мэтээллээх Тиэхээн — Тихон Михайлович Каженкин (1852-1922) — Боотур Уус улууһун Бастакы Хайахсыт (билигин Чурапчы улууһун Арыылаах) нэһилиэгэр таҥара дьиэтин тутуспут, онтон бастакы оскуоланы босхо тутан биэрбит, онно попечителлээбит киһи.

Мэтээллээх Тиэхээн

Боотурускай улууһун 1 Хайахсыт (билиҥҥитэ Чурапчы улууһун Арыылаах) нэһилиэгэ 1710 сыллаахха үөскээбит. Былыргы кэмнэргэ элбэх сырыылаах, дьалхааннаах Айаан айанын суола бу нэһилиэгинэн ааһар этэ.

Бу нэһилиэккэ араас идэлээх, эр санаалаах хорсун-хоодуот дьон баар буолуталаабыттар. Олортон биирдэстэринэн ыраахтааҕыттан 3 мэтээлинэн наҕараадаламмыт Тихон Михайлович Каженкин буолар. Кини 1852 сыллаахха төрөөбүт.

Бастатан туран кини үөскээбит, олорбут нэһилиэгин историческай түгэннэригэр тохтуохпут. Бу нэһилиэккэ бэрт эрдэттэн таҥара дьиэтэ тутуллубут. Уйбаан уонна Мөрүөн Боппуоктар бу күөл арыытыгар бастакы часовняны 1858 сыллаахха туттарбыттар. Часовня 1862 сыллаахха сибэтии буолан үлэҕэ киирбит. Ити кэмтэн ыла манна олохтоохтор бастакы куолакал тыаһын истэр буолбуттар. Бастакы аҕабыытынан нуучча киһитэ Алексий Ясенецкий буолбут.

Биһиги кэпсээн билиһиннэрэр Тихон Михайловичпыт бу тутуллубут часовняны 10-ча саастааҕар сөҕө махтайа көрбүтэ, куолакал тыаһын илэ кулгааҕынан истибитэ чахчы. Тихон төрөөбүт үөскээбит нэһилиэгин киинэ Арыылаах биир кырдьаҕас дэриэбинэнэн биллэр. Манна 100-150 сыл анараа өттүгэр тутуллубут хас даҕаны мас тутуулардаах. Олортон биирдэстэригэр Тихон Каженкин сиэннэрэ күн бүгүнүгэр диэри дьиэ-уот оҥостон олороллор. Онно эһэлэрин, эбэлэрин малларын, дьиэлэрин сорох тээбириннэрин кэриэстээн илдьэ, көрө сылдьаллар.

Бу нэһилиэккэ Тихоны көрбүт, бэйэтин кытта илэ кэпсэппит, кинини үчүгэйдик билэр 85-тии саастаах Попов Михаил Ксенофонтович уонна Попов Никифор Николаевич диэн кырдьаҕастар бааллара. Kинилэр Тихон Kаженкин туһунан элбэҕи кэпсээбиттэрэ, билиһиннэрбиттэрэ. Олору таһынан Тихон сиэннэрэ элбэх информацияны биэрбиттэрэ.

Тихоннаах кыһынын төрөппүттэрин алаастарыгар «Хос Көлүйэҕэ» кыстыыллара. Бу олус кэрэ айылҕалаах сир, хас даҕаны кыракый көлүкэлэрдээх, утум-ситим сытар кыра алаастар. Бу сиргэ эһэлэрин, эбэлэ-рин ампаардара бэрт чэгиэнник-чэбдиктик турар. Онно өбүгэлэрин маллара, булт тэриллэрэ, туттубут сэптэрэ-сэбиргэллэрэ олус кичэллик ууруллубуттар. Олору Тихон улахан сиэнэ - Иван Дмитрьевич, 86 сааһыгар өлбүтэ, бэйэтин оҕолоругар, сиэттэригэр көрдөрөр, кэпсиир этэ. Маннык үөрэҕи биһиги олус үтүө үгэһинэн сыаналыыбыт. Тихон бэйэтэ туппут бэртээхэй дьиэтин оскуолаҕа сиэртибэлээн баран урукку дьиэтигэр кыстыыр буолбут.

Тихон кэргэнэ Бороскуобуйа. Кини айылҕаттан бэриллибит ураты идэлээх эбит. Ону бэйэтин үйэтигэр кимиэхэ даҕаны биллэрбэккэ чып кистээн сылдьан үйэтин моҥообут. Баҕар онон да сибээстээн буолуо Тихоннаах отордуур «Мычаата» диэн сирдэригэр Болугур Айыыта уонна Бахсы Айыыта кэлитэлии сылдьыбыттара үһү диэн кырдьаҕастар кистии-саба кэпсэтэллэрэ.

Тихоннаах сайылыктара «Суут Үрүйэ», олус бүөмчү сир. Сайылыгын дьиэтэ 6 муннуктаах бабаарына. Онно ампаара, салгыы сайыҥҥы сүөһү титиигэ сыһыары тутуллубут. Маннык архитектуралаах сайылыктар манна бааллара отой биллибэт. Арай маннык тутуулаах кыһыҥҥы кыстыктар баар буолааччылар. Тихон ыччаттара сайынын мустан эһэлэрин, эбэлэрин сайылыктарынан, алаастарынан сылдьан, кинилэр өтөхтөрүгэр уот оттон «аһатан-сиэтэн» кэриэстээн ааһаллар. Биһиги Тихон сайылыгар сырыттахпытына, кини улахан сиэнэ Иван Дмитрьевич «биһиги эһэбит сөбүлээн миинэр, көлүнэр биир эрэ соноҕостооҕо» үһү диэн кэпсээбитэ. Ону санаппыттыы дуу, хантан да кэлбитэ биллибэккэ, суос-соҕотох соноҕос ат, былыргы Тихон сылдьыбыт ыллыгынан соруктаах аҕайдык оргууй хааман кэлбитэ. Соноҕос сайылык дьиэтин аһара түһэн, урукку Тихон ууһун кыһатыгар кэлэн тохтообута. Бу дьикти түгэн соһумара бэрдиттэн биһиги ах баран турбуппут уонна «оҕонньорбут ата илэ бэйэтинэн көһүннэҕэ» диэн ботугураһан эрэ хаалбыппыт.

Мэтээллээх Тихон 1922 сыллаахха аҕатын дьиэтигэр кыстаан олорон өлбүт. Кини өлөр ыарыытыгар ыллара сыттаҕына Дьокуускайтан Софроний архыырай 1 Хайахсыт таҥаратын дьиэтигэр тахса сылдьан Тихон дьиэтигэр бэйэтинэн тиийэ сылдьыбыт уонна молитвалаан, ыллаан ааспыта үһү. Маннык чиэскэ боростуой, үөрэҕэ, үрдүк солото суох дьоннор тиксибэттэр этэ дэһэллэр.

Тихон таҥара дьиэтин тутуутугар улахан үтүөлээх буолан итинник чиэскэ тиксибит буолуохтаах. Кини уҥуоҕун бэйэтэ тутуспут 1 Хайахсыт таҥаратын дьиэтин, күн тахсыытын көрсөр илин истиэнэтигэр, кини ыкса табаарыһа Горбунов Николай Семеновичтыын биир ииҥҥэ уҥуох туппуттар.

1 Хайахсыт саҥа таҥаратын дьиэтин 5 нэһилиэк дьоно үбүлээн, күүстэрин холбоон 1897 сыллаахха тутуутун саҕалаабыттар. Таҥара дьиэтин Таатта киһитэ Луковцев Владимир Захарович маастардаан туттарбыт. Бу дьиэ тутуутугар Тихон Каженкин сүгэ тутан болуотунньуктаабыт.

Бу саҥа тутуллубут таҥара дьиэтэ тус-туспа ааттардаах хас даҕаны сүһүөх дьиэлэртэн тутуллубут, уһуна 17 саһаан, колокольнятын үрдүгэ 30 миэтэрэ, онон Илин Хаҥаласка саамай улахан, үрдүк таҥара дьиэтинэн биллибит. Дьиэ маһын 5 нэһилиэк хас биирдии ыалларыгар 2-лии бэрэбинэнэн түһээн түһэрэн, бөдөҥ талыы мастарынан туппуттар. Сорох истиэнэтин бэрэбинэлэрэ 40-тан тахса см кэтиттээхтэр, 24 см халыҥнаахтар. Балары быыһынан быһах да төбөтө киирбэт гына ыпсаран түһэртээбиттэр. Дьиэ иһин сырдыга 4-5 м. Ааннара 2,5-3,0 м үрдүктэрдээхтэр. Бу ааннар 100 сылы мэлдьи эрийэ-буруйа тардыбакка, хамсаан да көрбөккө, ньим-бааччы тыаһа суох сабылла тураллар. Ол да иһин буоллаҕа, бачча улахан дьиэ баара суоҕа 3 кирпииччэ оһохторунан соторутааҥҥыга диэри бэркэ ититиллэн турбута. Дьэ бу, маһынан тутуу дьиҥнээх хаачыстыбатын көрдөрөр сахалар уустарын улуу тутуулара диир кыахтаахпыт.

Таҥара дьиэтин кириэһэ

Тихон Михайлович таҥара дьиэтин тутуутугар оҥорбут ураты үтүөтүнэн, бу улахан кириэһи бэйэтэ тэрийэн, үбүлээн босхо оҥотторбута уонна кыһыл көмүһүнэн дуйдаппыта буолар. Итини таһынан бу кириэһи миэстэтигэр, колокольня үрдүгэр таһааран туруоран күн уотугар күлүмүрдэтэн кэбиспит. Кириэс үрдүгэ биэс аршин, туората 3 аршин, ыйааһына 4 аҥар буут эбит. Оччолорго улахан кириэһи оҥоруу олус уустук дьыала эбит. Бу кириэһи аан бастаан Таатта улууһун Игидэй нэһилиэгин киһитэ Оргуй уус оҥоро сатаан баран кыайбатах. Ону Тихон ити кириэс оҥоһуутун бэйэтигэр ылыммыт. Кини биир дойдулааҕын Маттаҕа уус диэни булбут. Кириэс улахана бэрт буолан, дьиэ иһигэр хайдах даҕаны батаран оҥоруллубат эбит. Онон Тихон бэйэтин сайылыгар таһырдьа уһанар былааннанан уус кыһатын сайылыгын арҕаа өттүгэр оҥостубут. Оччолорго бэлэм сыыйыы тимир суох буолан болгуону кытардан, балтанан эллээн сыыйыы тимири бэлэмнииллэр. Дьэ итиннэ дэлэлээх эр бэртэрэ балталаабыттара, тириппиттэрэ-хоруппуттара буолуой? Дэлэлээх элбэх киил мас оттуллубута, уматыллыбыта биллибэт. Кинилэр уһаммыт кыһаларын онно, тимирдэрин чааһата билиҥҥээҥҥэ диэри көстөллөр.

Тихон ылыммыт, эрэннэрбит кириэһин лоп курдук бириэмэтигэр оҥорон, кыһыл көмүһүнэн дуйдатан, колокольня үрдүгэр таһааран туруоран биэрбит. Бу кириэһи тимир болгуоттан уустарга оҥорторуутугар, кыһыл көмүһүнэн дуйдатыытыгар Тихон төһө сылгыта, ынаҕа, онтон дьон хамнаһын төлөөһүнүгэр төһө үбэ-харчыта ороскуоттаммыта биллибэт. Кириэс бэйэтин сыаната урукку харчынан 85 солк. сыаналаммыт.

Куолакал

Тихон иккис үтүөтүнэн 52 буут ыйааһыннаах ийэ куолакалы Лена өрүс кытылыттан тиэйэн таһааран 20-тэн тахса миэтэрэ үрдүктээх таҥара дьиэтин колокольнятыгар ыйаан биэрбитэ буолар. Таҥара дьиэтин кириэһин таһааран күн уотугар күлүмүрдэтэн баран, аны Аллараа Бэстээххэ борохуотунан тиэллэн кэлэн кумахха сүөкэммит 52 буут ыйааһыннаах куолакалы тиэйэн таһааран ыйыахтаахтар. Маны нэһилиэк бас-көс дьонноро мустан мунньахтаабыттар, куолакалы тиэйэн таһаарар киһини була сатаабыттар да ким да сөбүлэспэтэх. Ону Тихон истэ олорбут уонна мунньахха кыттыгаһа суох эрээри этэрдээх буолбут: «Бу нэһилиэги салайан олорор ааттаах дьон эрээри итини кыайан тобулбатыгыт, туох иһин салайааччы буолан мөтөһөн олороҕут. Ити кэпсэтэ, быһаара сатыыр куолакалгытын мин тиэйэн таһаарабын»,- диэбит. Кини булугас-талыгас өйдөөҕүн билэр буоланнар да, баҕар сытыы да тылыттан толлон дуу, били бас-көс дьоннор ах баран бэйэ-бэйэлэригэр сэлээннэспиттии саҥарбакка ньимиһэн олорбуттар. Онуоха Тихон эбэн эппит: «Чэ, баай дьон миэхэҕэ биир иһит арыгыта уонна бэйэм соноҕоспор ханыы буолар үчүгэй, таһаҕасчыт атта булан кулуҥ»,- диэн усулуобуйа туруорбут. Кини эппитин толорон биир иһит арыгыны була охсон биэрбиттэр. Онтон көмө буолар аты мин бэйэм булуом диэн тойотторго чэпчэтиини оҥорордуу усулуобуйатын аҥарын төттөрү ылбыт уонна икки биэрэстэлээх дьиэтин диэки тэптэрэ турбут. Ити ыкса саас эбит, онон уһатар-кэҥэтэр кыах суох буолан Тихон икки хонук иһигэр тоҥ хатыҥы түөрэн, модьу-таҕа силис сыарҕаны оҥостубут. Бэйэтин соноҕоһугар ханыы аты Бырдыынап диэн хос ааттаах Сыромятниковтан уларсан куолакалы тиэйэ айаннаабыт.

Икки үтүө атынан айаннаан билиҥҥитэ Аллараа Бэстээх чугаһыгар Дьаарбаҥ Суукка олорор күүһүнэн аатырбыт татаар киһитигэр Аргылла Сэмэҥҥэ хоно тиийбит. Киһитэ дьиэтигэр баар буолан биэрбит. Хоноһо туох сыаллаах-соруктаах айаннан кэлбитин дьиэлээххэ кэпсээбит уонна били биир иһит арыгытын остуолга туруоран кэбиспит. Ол кэннэ: «Арай эн эрэ көмөлөстөххүнэ, миигин нэһилиэк тойотторуттан-баайдарыттан быыһыаҥ, онон эн күн-ый буол, көмөлөс»,- диэн ылыннарыылаахтык тылын-өһүн киллэрэн көрдөспүт. Онуоха Аргылла Сэмэн балай да олорбохтоон баран: «Чэ, көмөлөһөн көрүөм, эчи кэһииҥ да боччума бэрт, эн тылгын быһа гынар кэрэгэй буолсу»,- диэбит.

Киэһэ астарыттан аһаан, ичигэстик хонон баран: «Ол тэрили мин көрбүтүм, билэбин, инчэҕэй кумахха хам тоҥо сытар»,- диэн буолбут. Сарсыарда куолакалы хоннорор сэби-сэбиргэли тэринэн биэрэккэ киирбиттэр. Син балайда үлэлэһэн, куолакалы хоннороннор сыарҕаҕа тиэйэргэ бэлэм буолбуттар. Сэмэн татаар куолакал үрүт тутааҕыттан ылан тардыалаан көрбүт уонна Тихоны: «Сыарҕаҕын манна сыһыары тартар»,- диэбит. «Мин бу тэрили иҥнэри тартахпына сыарҕаҕын куолакал анныгар сыҕарытан биэрээр»,- диэн эбэн биэрбит. Оннук кэпсэтэн, сөпсөһөн баран, Аргылла тирэҕин булунан баран: «Чэ, тиэйэн көрүөххэ»,- диэт, куолакалы иҥнэри тарпыт, онуоха Тихон сыарҕаны куолакал анныгар төһө киириэҕинэн сыҕарыппыт. Онуоха Сэмэн куолакалы ыыппытыгар куолакал сыарҕа үрдүгэр олоро түспүт. Ол кэнниттэн Тихон куолакал алын бүүрүгүн кээмэйдээн ылан сыарҕатын баттыгар олук бысталаабыт. Ити кэнниттэн Сэмэн татаар куолакалы сыҕарыҥнатан олукка лап гына түһэрбит. Ону киһитэ кирис өтүүнэн ыгыта тардан кэлгийэн кэбиспит. Инньэ гынан Тихон кыһыҥҥы суолу баттаһан куолакалы тиэйэн таһааран таҥара дьиэтин соҕуруу өттүгэр тартаран кэбиспит.

Бу кэлбит куолакал бөдөҥө-садаҥа киһини барытын сөхтөрбүт, маннык ыарахан тэрили Тихон тиэйэн аҕалбытын иһин дьон махталын ылбыт, онон кинини утары ким да тугу да эппэт буолбут. Аны маннык ыарахан куолакалы 20-тэн тахса миэтэрэ үрдүккэ таһааран колокольняҕа ыйааһын боппуруоһа тирээн кэлбит. Бу да сырыыга Тихон булугас-талыгас мындыр өйө эмиэ наада буолбут. Онон куолакалы букатыннаах оннун булларыыны бэйэтэ баһылаан-көһүлээн дьаһайарыгар тиийбит. Кини бырайыагынан таҥара дьиэтин хаҥас өттүгэр куолакалы эрийэн быанан соһон үөһээ таһаарар аналлаах тэрили туттарбыт. Ол тутуу холуодьастан биэдэрэлээх ууну быанан көтөхтөрөн таһаарар оҥоһукка маарынныыр эрээри, тоннаҕа чугаһыыр ыйааһыннаах куолакалы уйар модьу оҥоруу буолбут. Маны уран уустар тулутуохтара дуо, өр-өтөр гыммакка бэлэм оҥорбуттар. Бэрт элбэх кирис өтүүлэри ыаллартан хомуйан, салҕаталаан, хас да хос гына холботолоон уһун ханаат быаны бэлэмнээбиттэр. Ханааты куолакал ыйанар сиринэн эргитэн, таҥара дьиэтин соҕуруу өттүгэр турар куолакал ыйанар кулгааҕар баайбыттар. Ханаат аҥар төбөтүн бэрэбинэттэн оҥоруллубут эргийэр кииҥҥэ баайбыттар. Бу аллараа бэрэбинэ көлүөһэни хас да киһи төһүүнэн эргитэн куолакалы тэйгэччи ыйаан, көтөхтөрөн ыйанар сиригэр таһаарбыттар. Үөһээ таһааран колокольня уҥа өттүгэр аналлаах көхөҕө иилбиттэр. Онтукалара колокольняны иҥнэри тардыах былааннааҕын эрдэттэн билэн Тихон сүбэтинэн илин өттүгэр көһөрөн биэрбиттэр.

Дьэ ити курдук Хайахсыт Николаевскай таҥаратын дьиэтэ икки сыл устата тутуллан 1899 сыллаахха тутуута бүппүт. Бу таҥара дьиэтэ 1900 с. кулун тутар 29 күнүгэр Үрдүк сололоох Дьокуускайдааҕы, Бүлүүтээҕи епископ-аркыырай сөбүлэҥинэн, кини улахан мэлииппэтинэн үлэҕэ киллэриллибит. Бу сүдү тутууга элбэх сыратын биэрбит, бэйэтин баайын, элбэх ынаҕын-сылгытын сиэртибэлээн туран улахан, уустук үлэлэрин оҥорторбут Тихон Михайлович Каженкины ыраахтааҕы үрүҥ көмүс мэтээлинэн наҕараадалаабыт.

Оскуола тутуута

1900 с. саҥа таҥара дьиэтэ үлэҕэ киириитинэн сибээстээн церковно-приходской оскуола тутуута маннааҕы бас-көс дьон мунньаҕынан быһаарыллыбыта. Онуоха Тихон үгэһинэн аан бастакынан тыл көтөҕөн бу оскуоланы мин тутабын, онно бэйэбэр тутуммут саҥа дьиэбин биэрэбин диэбит. Ону таһынан 1200 солк. бэйэбиттэн үбүлээн саҥа мас кэртэрэн, онно салҕаан улахан оскуоланы тутарга быһаарыммытын мунньаҕынан бигэргэппиттэр.

Оскуола былаанын Иван Винокуров аҕабыыт уонна учуутал Онисим Слепцов оҥорбуттар. Ити саас оскуола маһын Тихон эрдэттэн кэрдибитинэн барбыт. «Хос Көлүйэ» диэн бэйэтэ олорор алааһыттан саҥа дьиэтин көһөрөн аҕалан уонна саҥалыы салҕаан сайын устата оскуоланы тутан бүтэрбит. Бу оскуолаҕа 30-тан тахса оҕо үөрэнэр кылаастаах, учительскайдаах, остуорас олорор хостоох, ону таһынан пекарнялаах улахан дьиэ буолбут. Дьэ бу бөдөҥ дьиэни кылгас сайын устата сүһүөҕэр туруоран буор босхо оскуолаҕа биэрии туохха да холобура суох үтүө быһыы буолар. Маннык түргэнник тутулуннар даҕаны бу дьиэ тутуутун хаачыстыбата эҥкилэ суох буолан, бөҕөтүк-таҕатык 70 сыл осуолаҕа туһалаабытын таһынан, сороҕо билигин даҕаны туһалыы турар. Тихон Михайлович Каженкин оскуола дьиэтин босхо тутан биэрбитин иһин ыраахтааҕы үрүҥ көмүс мэтээлинэн наҕараадаламмыт.

Арыылаах оскуолата революция иннинэ Тихон Михайлович Каженкин аатын сүгэр 1 кылаастаах духовнай-приходской оскуола диэн ааттанар эбит.

Тихон оскуола дьиэтин тутуутунан эрэ муҥурдамматах. Кини бэйэтэ туппут оскуолатыгар попечителинэн үлэлээбит, кыһынын остуорастаан оскуола оһоҕун бэйэтэ оттубут. Остуорастаан, үлэлээн ылбыт хамнаһыттан сыл аайы оскуолатын туһатыгар 25 солкуобайы босхо аныыр эбит. Маннык нэһилиэгин дьонун ыччаттара үөрэхтэнэллэригэр кини ис дууһатыттан бэриниилээхтик сыһыаннаспыт. Ол туоһутунан Тихон Каженкин Саха сиригэр церковно-приходской оскуолалар аһыллыбыттара 25 уонна Россияҕа Романовтар династиялара 300 сылын туолар юбилейдарын бэлиэтээһиннэригэр боруонса мэтээлинэн наҕараадаламмыт.

Тихон Михайлович туһунан матырыйааллары Саха республикатын Киин архибыттан Попов Семен Романович хомуйбута уонна «Арыылаах оскуолатын 90 сыла» диэн кинигэтигэр суруйбута. (1,3).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Үлэ – олох үөрэҕэ. Дьокуускай: УПК ТРИ, 2010. – 100 с.