Нюрба сиригэр олохсуйбут кэриэйдэр

Саха сиригэр кэриэйдэр элбэх буолан бастаан өрөбөлүүссүйэ иннигэр 1912 сыллаахха Бодойбоҕо, Ленатааҕы рабочайдары ытыалааһын кэнниттэн, кэлбиттэр диэн история саһарбыт страницалара кэпсииллэр. Оччотооҕу Ыраахтааҕылаах Россия салалтата Бодойбо кылабачыйар көмүһүттэн барыс киллэрэр баҕаттан, сөбүгэр хамнаска үлэлиир кытай уонна кэриэй омуктары ыҥыртаан ылбытын туһунан этэллэр, суруйаллар.

Онтон иккис түһүмэҕинэн ааспыт үйэҕэ  Халкин Гол уонна Хасан событиеларыттан  депортацияланан, маны тэҥэ 1938 -39 сс. репрессияламмыт кэриэйдэр Саха сиригэр көһөн кэлэннэр сахалары кытта ыал-күөс буоланнар олохсуйбуттар .

Үһүс түһүмэҕинэн ааспыт үйэ 90-с сылларыгар атыы-эргиэн дьыалатыгар кэлбит кэриэйдэр буолаллар.

  Бастатан туран, Корея диэн тыл этимологиятын ылан көрдөххө, кыраайы үөрэтээччи, фольклорист Тумус Мэхээлэ суруйарынан, Хори диэн тылтан силис тардар диэн этэр. Ол эбэтэр, түҥ былыр Саха сиригэр нуучча кэлиэн иннинэ, быһа холоон ХI-ХII үйэлэргэ бэрт үгүс ахсааннаах Хоро омуга олорбута диэн саха үһүйээннэригэр, норуот сэһэннэригэр элбэхтик ахтыллар. Маны таһынан Саха сирин соҕуруу өттүгэр, кый  ыраах бардахха Хоро сирэ саҕаланар диэн эмиэ этэллэр-суруйаллар — былыргы сэһэнньиттэр кэпсээннэриттэн саха сирин историятын үөрэтээччилэр. Маны тэҥэ киэҥ нэлэмэн Сахабыт сиригэр өрөспүүбүлүкэ араас улуустарыгар барытыгар  7 Хоро диэн нэһилиэк баара биллэр. Холобура, Сунтаарга , Үөһээ Бүлүүгэ, Өлүөхүмэҕэ, Уус Алдаҥҥа. Балартан Үөһээ Бүлүүгэ уонна Уус Алдаҥҥа 1-кы уонна 2-с Хоро баара биллэр.

    Мантан көрдөххө, Саха сиригэр олохсуйбут кэриэйдэр төрүттэрэ ити ахтыллар хоролор сыдьааннара буолуохтарын сөп. Холобурга диэн эттэххэ, востоковед ученайдар этэллэринэн, кэриэй тыла син биир саха тылын курдук “алтайская языковая семья” диэн категорияҕа киирэр. Онно холоотоххо кытай тыла олох атын араҥаҕа киирэр. Манна эмиэ анаан чинчийии үлэтэ барыан наада.

Ньурба улууһугар олохсуйбут кэриэйдэр Өҥөлдьө нэһилиэгэ

 Ньурба улууһугар Өҥөлдьө нэһилиэгин 120 сыллаах үбүлүөйүгэр анаан 2010 сыллаахха “Кэриэй омук дьоно Өҥөлдьөҕө” диэн ыстатыйаны сэрии уонна үлэ ветерана Н.А.Степанов суруйбута. Ону билиһиннэрэбит.

Кэриэй омук дьоно Өҥөлдьөҕө

 ХХ-с үйэ 30-с сылларыгар диэри Өҥөлдьөҕө кэриэй омук дьоно олохсуйа сылдьыбыттара нэһилиэк историятыгар биир ураты бэлиэ буоларын туһунан билиһиннэриэҕи баҕарыллар. Кэриэйдэр оччотооҕу сэбиэскэй судаарыстыбаҕа гражданстволара суох буолан нэһилиэнньэ биэрэпиһигэр киллэриллибэтэхтэр. Онон төһө киһи олоро сылдьыбыта биллибэт. Арай үгүстэрэ сахалыы ааты ылыммыттар: Өндүрэй, Өлөксөй, Уйбаан, Маҥан Баттах диэн кэриэйдэр дьоҥҥо-сэргэҕэ хойукка диэри биллэллэрэ.

 Аҕа көлүөнэ сэһэниттэн сылыктаан түмэ тутан көрдөххө, кэриэйдэр саха дьахтарын кэргэн ылан ыал буолан, сир-уот, уһаайба анатан, дьиэ-уот, күрүө-хаһаа туттан олорбуттар. Холобур, Өлөксөй кэриэй Соҕуруу Элгээн арыылаах күөлүн туһунан үөһэ халдьаайыга олохсуйбут. Ол иһин хойукка диэри ити сир лоскуйун “Өлөксөй кэриэй өтөҕө” дииллэрэ. Кэриэйдэр үүнээйи арааһын кыайа-хото олордон нэһилиэк олоҕор-дьаһаҕар сир оҥоһуутун культуратын киллэрбиттэрэ. Оччотооҕу дьон-сэргэ  кэпсииринэн, кэриэйдэр киһиттэн эрэ ураты үлэһиттэр, күнү-быһа дьиэлэригэр-уһаайбаларыгар үлэлээн-хамсаан тахсаллара, оннооҕор мас хатырыгын мунньан кып-кыра гына кырбаан, мээккэлээн оҕуруоттарын сиригэр булкуйаллара диэн Түүллээх Өлөксөй сөҕөн кэпсиирэ. Нэһилиэк сэбиэскэй, уопсастыбаннай олоҕор, дьону-сэргэни кытта бодоруһан бэйэ дьоно буолбуттара. Кэриэйдэр бас-көс киһилэрэ Андрей кэриэй үөрэхтээх, үрдүк көнө уҥуохтаах, сырдык сэбэрэлээх киһи 1934 сыллаахха Марха нэһилиэгин пленумун чилиэнинэн талыллан үлэлээбит. Сэрии иннигэр Өндүрэй кэриэй Тэҥкэттэн кэлэн иһэн, күһүн Марха өрүһү тыынан хат дьахтары кытта туораан иһэн ууга былдьаппыттар. Кэриэйдэр мустан үс суукканы быһа көрдүү сатаабыттар да, булбатахтар. Кини улахан ууһут этэ, онон ууга былдьаныа суохтаах дииллэрэ диэн кэпсииллэрэ дьоммут. Онтон кэнники булбуттарын-булбатахтарын туһунан туох да кэпсээн суох. Онон булбатахтар быһыылаах.

 Маҥан Баттах кэриэй Дьолуокка, Нууччас маарыгар Көрбөт алаас диэки барар суол аттыгар, бурдук бааһынатын баһыгар, түннүгүн алын өртүгэр диэри халыҥ сабараанньалаах туруорбах балаҕаҥҥа олорбута, саха дьахтара кэргэннээҕэ.

 Биһиги оскуолаҕа бараары-кэлээри аттынан ааһарбыт, ардыгар уһаайбатын ортотунан ыллык суол устун хааман дьиэтигэр таарыйан ааһарбыт. Балаҕан ыйын бастакы декадатын саҕана дьиэтин тулата, сабараанньата маак сибэккинэн саба үүнэн турара. Онтон уһаайбатыгар үүнээйи арааһа киһи эрэ сөҕүөн курдуга, уһаайбатыгар ытыс да саҕа сир туһаныллыбакка сытара көстүбэт этэ.

 Оттон Уйбаан кэриэй Соҕуруу элгээн үрдүгэр, ойуур иһигэр, уһун синньигэс бааһына ортотун уҥуоргу өттүгэр эмиэ туруорбах саха балаҕаныгар саха дьахтара кэргэннээх ыал буолан олороро.

Күһүөрү сайын Элгээн аһыллыбытыгар биһиги сүөһүлэрбитин үүрэн оторго киллэрэрбит. Таарыйа Уйбаан кэриэй уһаайбатыгар, дьиэтигэр сылдьарбыт, эмиэ үүнээйи арааһа үүнэн турарын сөҕө көрөрбүт.

Биирдэ Элгээҥҥэ сүөһүлэрбитин уулатан төннөн иһэн эмиэ таарыйдыбыт. Мин дьиэ иһигэр көтөн түспүтүм, кэриэйдэр мустан дьиэни тулалыы наара ороннорго истиэнэҕэ өйөнөн сытан уһун баҕайы туруупкалары  оборо-оборо табаахтыы сыталлара, дьиэ иһэ барыта күөх буруо, кэриэй тылынан саҥа-иҥэ бөҕө, мин соһуйан саллан таһырдьа ыстаммытым. Итини Түүллээх Өлөксөйгө кэпсээбиппэр, сөп буола-буола маагы тардаллар диэбитэ.

Өссө кыра сылдьан сайылыкпыт таһынан Уйбаан кэриэй олоҕун диэкиттэн икки кэриэй эбэ диэки ааһалларын муодарҕыы көрөрүм. Кинилэр сахалар курдук сэргэстэһэ хаамсыбаттар этэ. Бастакы кэриэй сис туттан баран аргыһыттан 20-чэ хаамыы инники уонна кэпсэтэ иһэр буолаллар.

1940 сыллаахха күһүөрү сайын Өҥөлдьөҕө оройуон кииниттэн аттаах дьоннор тахсаннар кэриэйдэри барыларын имири хомуйан Ньурбаҕа киллэрбиттэрэ.

Ону дьоннорум сыр-мыр кэпсэтэллэриттэн  иһиттэххэ, аан дойдуга балаһыанньа ыараан, сэрии буолар куттала улаатан, ол иһин хомуйдахтара дэһэллэрин өйдөөн хаалбыппын.

Н..А.Степанов.

Аны Ньурба куоратын архыыбыгар кэриэйдэр тустарынан суруллубут хаһаайыстыбаннай кинигэттэн көрдөххө маннык.

I Запись Мархинского наслега по хозяйственной книге за 1937 (Бу Өҥөлдьө нэһилиэгэ).

1. Петр – кореец, 1880 г.р.

2. Мария – жена, 1910 г.р.

 3. Василий – сын,14.V.1937 г.р.

Көрөрбүт курдук, кэриэй омуктан биир эрэ ыал биэрэпискэ хабыллыбыт. Онтон атыттар, үөһэ суруллубутун курдук, гражданстволара суох буолан биэрэпискэ хабыллыбатахтар.

            Дьаархан нэһилиэгиттэн суруллубут кэриэйдэр.

                        Дьаархаҥҥа сэрии сылларыгар

Алексей Пегу, 1877 с.т., кэриэй (архыыпка суруллубутунан). Кини туһунан син балачча ахтыы баар. Холобур, тыыл, үлэ бэтэрээнэ, СӨ бочуоттаах бэтэрээнэ Капиталина Егоровна Акимова Дьаархаҥҥа сэрии сылларыгар маннык бэлиэтээн суруйар:

“Биһиги, ”Социализм суола” холкуос оҕолоро, сэрии сылларыгар оҕуруот биригээдэтин биригэдьиирэ Емельянов Афанасий Афанасьевич, көмөлөһөөччүтэ Пегу Алексей салалтатынан үлэлиирбит. Пегу Алексей омугунан кэриэй. Кини уруккута шахтер, шахта сууллубутугар оһолго сиһин өлөрөн ньохчоччу тутта сылдьар буолбут диэн аҕам кэпсиирэ. Ол иһин кинини Дьаархаҥҥа “Ньохчо кэриэй” диэн убаастаан ааттыыллара. Кини салалтатынан биһиги, оҕолор, элбэх хортуоппуй, хаппыыста, моркуоп, сүбүөкүлэ, турнепс бөҕөнү үүннэрэрбит, көрөрбүт-харайарбыт. Элбэх бааһыналардаах этибит, отун ыраастыырбыт, тээпкэнэн көмөрбүт, онтон атынын бэйэтэ оҥороро. Маны таһынан табаҕы, маагы үүннэрэрэ. Маак таһыгар биһигини чугаһаппат этэ. Биир эбит уол чугаһаары гыннаҕына үөгүү-хаһыы бөҕө түһэрэрэ. Онон бобуулааҕын өйдөөн ким да чугаһаабат этэ. Оччотооҕу оҕолор улахан дьон тылын наһаа истэр уонна толоругас этилэр. Табах суоҕар көлөһүн күнүгэр түҥэтэн биэрэллэрэ. Оҕуруот аһын эмиэ. Онон Дьаархан ыаллара сэрии сылларыгар оҕуруот аһын өлгөмнүк сиэннэр, хоргуйан өлөртөн быыһаммыт буолуохтаахтар. Уурар сирдэрэ тиийбэт буолан, холкуос тоҥорон оскуолаҕа итии аһылыкка биэрэрэ. Оскуолаҕа кэлбит оҕолор, онон, оҕуруот аһылыгын миинин иһэн кыстыыллара”. (“Ньурба сэрии сылларыгар ,1941-1945”, 67 стр.)

Ньохчо кэриэй туһунан Прокопий Плотников суруйуутунан маннык ахтыы эмиэ баар:

“Ол эрэн киһи киһиэхэ сыһыана улаханнык сатарыйбатаҕа, аймамматаҕа. Дьон бэйэ-бэйэлэригэр көмөлөсүһэр этилэр. Холобур,Томтор холкуос олордор хаппыыстатын, хортуоскатын бааһынатын Ньохчо кэриэй (үчүгэй аата – Чой) диэн киһи харайара.

Кини куруук ыраастаабыта, хомуйбута буола сылдьан,оҕолор чугаһаан кэллэхтэринэ, хортуоска, луук эҥин илиитин таһынан тарыйан биэрээччи. Ону куруук саныырбыт. Киһи киһиэхэ көмөлөһүөхтээх диэн өйдөбүл ол сыллар оҕолоругар барыларыгар кытаанахтык иҥмит быһыылаах. Холобур, сэрии сылларыгар уонна ол сыллар кэннилэригэр холкуоһунай интэринээт баар этэ. Ол интэринээккэ барытын быт ыһан кэбиспитин ыстааннарбытын, ырбаахыларбытын таһырдьа тымныыга таһааттаран тоҥорторор оҕо баар этэ. Кини – Си-Он-Мий (Муорсуй) Миша, сахатыйбыт кэриэй, Марха холкуос чилиэнин уола. Ити тэрийэр-дьаһайар дьоҕура кэлин 1970-1980 сылларга дьоҥҥо биллибитэ. Манна таарыччы эттэххэ, ол саҕана кытай, кэриэй үгүс этэ. Сэрии иннинэ Мархаҕа кытайдар, кэриэйдэр холкуостара баара. Кэлин кэпсииллэринэн, барыларын кэриэтэ дойдуларыгар ыыталаабыттар (“Ньурба сэрии сылларыгар, 1941-1945”, 79-80 стр.)

       Кэргэним туһунан ахтыы

Мэҥэдьэк нэһилиэгиттэн Анна Григорьевна Скобелева кэргэнин туһунан ахтыытыгар кэриэйдэр тустарынан маннык этиллэр:

“Киргиэлэй үлэ фронуттан кэлэн эмтэнэн, сынньанан баран холкуос араас хара үлэтигэр үлэлээбитэ. Сайын кэриэйдэри кытта үлэлэспитин туһунан кэпсиирэ. Кэриэйдэр Ньурбаҕа кэлбиттэрин Уһун Дьуона хас да кэриэйи таһаарбыт. Сим Андрей оскуолаҕа үөрэнэр кыыстаах,хатыҥыр баҕайы эмээхсиннээх,иккис кэриэй обургу, сүүрэ сылдьар эмээхсиннээх,көтөххө сылдьар уол оҕолоох этилэр.Биир кырдьаҕас кэриэй кэлэн баран сотору соҕус өлөөрү гынным, онон дойдубар барыыһыбын диэн барбыта.. Кэриэйдэр үүнээйилэрэ наһаа өлгөмнүк үүнэрэ. Араас оҕуруот аһын: эриэппэни, турунуопуһу, моркуобу, хортуосканы, табаҕы ыспыттара. Табахтара наһаа өлгөмнүк үүммүтүн, сэбирдэҕэ улаханын сөҕөрө. Дьоннор үксүлэрэ табахсыт буолбуттара, хата, мин тардыбатаҕым диирэ. Маак диэннэрин буола уҥуоругар кыраны бэйэлэригэр эрэ анаан үүннэрэллэр, онтуларын кимиэхэ да тыыттырбаттар. Хаһан, хайдах хомуйан, оҥостон тутталларын кимиэхэ да көрдөрбөттөрө үһү. Эгэ киһиэхэ бэрсиэхтэрэ дуо, суох буоллаҕа дии. Кэриэйдэр хамнас аахсыахтарыгар диэри абаансанан аһаан олорбуттар. Онтон дохуот бөҕө аахсыбыттар. Кэриэйдэр бары барбыттарын кэннэ Сим Андрей эрэ хаалан үлэлээбитэ. Киниэхэ оҕонньоттору, дьахталлары, обургу оҕолору көмөлөһүннэрбиттэрэ. Онно мин хортуоска олордооһунугар уонна хомууругар үлэлээбитим. Олордорбутугар дьаамаҕа үөһэттэн бырахтахпытына наһаа кыыһырара, бэйэтин тылынан саҥа бөҕө буолара. Бэйэтэ имэрийэн-томоруйан, сэрэнэн олордор, ону оҕонньоттор олох сөбүлээччилэрэ суох.

Анна Григорьевна Скобелева кэпсээниттэн сурукка тистэ кыыһа Матрена Григорьевна Анисимова (“Ньурба сэрии сылларыгар. 1941-1945”, 166 стр.), 2014 сыл, алтынньы 10 күнэ.

Үөдэй нэһилиэгиттэн Мария Пудовна Николаева кэриэйдэр тустарынан маннык ахтар:

“Cэрии сылларыгар хантан кэлбит кэриэй, кытай дьоно эбиттэрэ буолла. Бу дьон хара сарсыардаттан ыкса киэһэ буолуор диэри бааһыналарга оҕуруот аһын үүннэрэллэрэ: хортуоппуй, хаппыыста, моркуоп, турнепс, эриэппэ, табах. Оҕуруокка оскуола оҕолорун уу кутарга,сыыс оту үргүүргэ көмөлөһүннэрбиттэр. Көлөһүн күнүн ким хайдах үлэлээбитинэн көрөн бэрсэллэр эбит. Ким А-Си (1895) диэн кэриэй киһитэ саха дьахтарын Ким Мария Ефимовнаны (1913) кэргэн ылан эбэ тумулугар Ноонокоптор өтөхтөрүгэр олорбуттар. Оҕолоро –Ким Анна (1937), Ким Саня (1942). Бу дьон көмөтүнэн оҕуруот аһын үүннэрэн, хааһы оҥостон сиэн элбэх киһи абыраммыт.

(“Ньурба сэрии сылларыгар.1941-1945”, 301 стр).

Мин эһэм туһунан Антоновкаттан Варвара Васильевна Илларионова “Үтүөкэн дьон өҥөлөрүнэн” ахтыытыгар маннык суруйар:

“1942-1943 сс. бурдук олох үүммэтэҕэ, ол сыл нэһилиэктэргэ аччыктааһын бөҕө, лэппиэскэҕэ турнепс булкуйаллар этэ. Окон –Пахомов Прокопий уҥуор умайбыт ойуурга турнепс бөҕө олорторбута. Онно Кэлэҕэй Дьөгүөр, Духов кыыһа Сүөкүлэ буолан икки оҕуһунан сири тиэрдэрэрбит, турнепсы тэһитэ олордорбут. Антоновкаҕа Сэмэн кэриэй (бу мин эһэм) – Дохсун Семенович Гуди аҕата, Миисэ Кытай – Василий Михайлович Михайлов аҕата, Хаан кэриэй – Федора Хаан кэргэнэ, Чачыр Кэриэй Омуоһабыс, Таанньа аҕата. Хаанаха аҕата Хаан кэриэй. Итилэр сорохторо Антоновкалар,сорохторо “Сталин” холкуостар (“Ньурба сэрии сылларыгар”, 320 стр.)

Хомуйан оҥордо Хе Ди Гу Семен сиэнэ Седалищев Григорий Иванович, Ньурба куората.

Рассказывают архивные документы

I. Запись Мархинского наслега по хозяйственной книге за 1937 г. (Өҥөлдьө нэһилиэгэ).

1.Петр, кореец, 1880 г.р.

Мария, жена, 1910 г.р.

 II.Таркаинский наслег, артель”Красная тропа”, записано 1.Х -1940 г.

1.Им Кырнери 1869 г.р. кореец, огородник (умер).

2. Же Дигу Семён,1890 г.р. 1 кл.

Александрова Александра, 1904 г.р., жена.

Алгу Гаврил, сын, 1936 г.р.

Чён же, сын, 1938 г.р. (умер).

Александрова Мария, дочь, 1940 г.р.

3. Федоров Санги, 1894 г.р.1 кл. кореец, огородник.

Матрена, жена 1902 г.р.

Николай, 1932 г.р.

Нуня, 1934 г.р.

Василий, 1937 г.р.

Федора, 1943 г.р.

4. Ким Сидоровна Пон-До, 1899 г.р., кореец, огородник.

Марфа, жена, 1913 г.р.

Ким Ур-Ган, 1938 г.р.

Ким Имҥэҥэ, 1940 г.р.

Иссык, 1942 г.р.

Ирина ,1948 г.р.

III. Джарханский наслег, записано в 1950-е годы.

1. Алексей Пэ-Ун-Чан, 1877 г.р.

Анна Алексеевна, дочь,1933 г.р.

2. Сергей Ли, 1883 г.р., кореец, 1 кл.

Пэ-Чу

3. Михаил Чой, 1881 г.р.кореец.

Санникова Прасковья, жена, 1886 г.р.

4.Алексей Пегу, 1877 г.р., кореец.

Пегу

5. Алексей Чой, 1870 г.р.,кореец (умер).

Чой Кисеньэ, дочь, 1932 г.р.

Чой Суня, Похомо, дочь, 1933 г.р., дочь, 1936 г.р.

Чой Һынами, дочь, 1940 г.р.

Чой, 1903 г.р.

Һе-Чоҥсуни Мария, жена, 1880 г.р.

6. Семён Чигу, 1890 г.р., (кореец).

Матвеева Александра, жена, сын, 1934 г.р.

Семенов Иван, сын, 1942.г.р.

7. Фёдор Пак, 1881 г.р.,кореец,1кл.

Афанасьева Александра, жена,1903 г.р.

Пак Мансу, сын, 1931 г.р., 1 кл.

8. Ким Николай, 1888 г.р., кореец.

Николаева Анисья, жена, 1907 г.р.

Мария, дочь, 1935 г.р.

Дуня, дочь, 1935 г.р.

Шура дочь.1941.

9. кореец.

Андреева Квисена (Ким-сунь), Василий Хой, 1895 г.р., кореец.

10. Андрей Син, 1885г.р.

Дочь, 1934г.

11. Шандар И.Н, 1865 г.р., кореец (переселился).

12. Сой Михаил, 1886 г.р., кореец.

Санникова Прасковья, жена, 1893 г.р.

Сой Люба, дочь, 1927 г.р., 1 кл.

Сой Синя, дочь, 1928 г.р.

Сой Мария, дочь, 3 кл.

13. Һаан Ууneoй, 1887 г.р., кореец.

Докторова Харат, жена, 1913 г.р.

Һаан Орuoһа, дочь, 1934 г.

Һаан Поила, дочь 1936 г.р.

Һаан Өлла, дочь, 1939 г.р.

Ирваньева Һолуок, сын, 1925 г.р.

14.Ча Ин Слу, 1896 г.р., кореец.

Алексеева Матрена, жена, 1902 г.р.

Алексеева Евдокия, дочь, 1937 г.р.

Алексеев Декабрь, сын, 1940 г.р., живёт в Вилюйске.

IV. Омолдонский наслег, члены колхоза “Путь Ленина”.

Дата выступления 1939 г., 1940-1942 гг.

1. Ни –Дюль Семен, 1885г.р., кореец.

Пахомова Анна Николаевна, жена, 1904 г.р.

Пахомова Ирина Семеновна, дочь, 1934 г.р.

Пахомов Измин Семенович, сын, 1937 г.р.

2. Ким Николай, кореец, член колхоза “Куйбышев”.

Ким Николай, глава, 1879 г.р., кореец.

Николаева-Акимова В., жена, 1919, г.р. II кл.

Капитонова Мария Николаевна, дочь, 1930 г.р., II кл.

Ким Семен Николаевич, сын, 1933 г.р.

Ким Петр Николаевич, сын, 1934.г.р.

Ким Мария Николаевна, дочь, 1938.г.р.

V. Тыаликинский наслег (Октябрьский), Антоновка.

1. Феодор, кореец.

2. Тен-Мин-Зуй Михаил, 73 года, кореец-колхозник.

Чо Михаил Александрович, сын, 1939 г.р.

3. Ван Ю Тен Александр, кореец, 20.V.1941 г. выехал в Вилюйск.

4. Юн-Са-Сени, 72 лет, кореец, инвалид II гр., 8.V.1941 г.

5. Ли-Лу-Чай Андрей, 1883 г.р., кореец,1943-1944г.г.

6. Чан-Ли-Сай Александр, 1887 г.р., кореец, член колхоза “Красный Октябрь”, 1943-44 гг.

Алексеева Мария, жена, 1898 г.р.

Чон-Ли-Чай Мария, дочь, 1941 г.р, кореянка.

7. Чак-Тэн-Хан-Си Василий, 1895 г.р., кореец, колхозник, 1943 г.

Матрена, жена, 1908 г.р.

8.Семья Ли: мать Ли Ирина Константиновна, 1899 г.р.

Сын, Ли Ник

Сын Ли Петр Николаевич, 1923 г.р.

Дочь Варвара, 1933 г.р.

Ли Петр Николаевич – участник Великой Отечественной войны. Имел много ранений, был инвалидом войны. Награжден орденом “Красной звезды”, орденом Кутузова. Служил в звании старшего лейтенанта.

9. Колхоз имени “Красный Октябрь”, 1941-43 гг.

Хочь Сергей, 1879, г.р., кореец.

Молукова Анна Андреевна, 1910 г.р.

Хочь Кым-Ча Сергеевна, дочь, 1944 г.р., 10.VI.1946 г. уехали в Якутске.

10.Тен-Мин-Зун Михаил, 1869 г.р. кореец, огородник.

Павлова Евдокия Васильевна, жена, 1914 г.р.

Чой Михаил, сын, 1928 г.р., 4 кл.

11.Колхоз имени “Красный Октябрь” 1. I.1941 г.

Чо Михаил Александрович, 1928 г.р., кореец.

Иванова Федора Александровна, сестра, 1924 г.р., 7 кл.

Иванова Александра, сестра, 1929 г.р., 4 кл.

Сельхоз-артель “Ворошилов”, 1935 г.

12. Цой-То Пюни Феодор, 1879 г.р., кореец.

Антонова Дария Антоновна, жена, 1884 г.р.

Антонов Прокопий Гов., сын, 1921 г.р.

С/х артель “Ворошилов”.

13. Ли Сергей, 1878 г.р.

Ли Мария, жена, 1908 г.р.

Ли Анна Сергеевна, дочь, 1937 г.р.

Ли Николай, сын, 1945 г.р.

Колхоз имени “Красный Октябрь”, май 1941г.

14. Хан Сергей, 1885 г.р., кореец.

Иванова Анна Афанасьевна, жена, 1906 г.р.

Хан Николай, сын, 1938 г.р. кореец.

Иванов Сергей Сергеевич, 1946 г.р.

15. Ким Николай, кореец, инвалид II гр., запись 1945 г.

Колхоз имени “Красный Октябрь”.

16. Дом-Ган -Шин Василий, 1885 г.р. кореец (умер 16.VII.1945).

Михайлова Матрена Ал., жена, 1921 г.р. (замуж вышла 1945 г).

Тимофеев Иван Иннокенть, 1918 г.р., 5 кл.

17. Һе-Ди-Гу Семен, 1890 г.р. Сообщается, что в колхоз им. Сталина, что в Тыалыкинском наслеге, вступил в 1942 году из Джарханского наслега.

Матвеева Александра, жена, 1903 г.р.

Һе-Ди-Гу Тосуни, сын, 1937 г.р.

Һе-Ди-Гу Мария, дочь, 1944г.р.

Подготовила Седалищева Мария Семеновна

Ньурба кэриэйдэрин уонна кытайдарын туһунан

Саха сиригэр элбэх араас омуктар түҥ былыргыттан олохсуйан аастахтара. Ол гынан баран, саха омугун төрдө-ууһа, хайа дойдуттан төрүттээҕэ билиҥҥэ диэри мөккүөргэ сылдьар курдук. Аҕыйах ахсааннаах кыра омуктар дэнэр эбэҥкилэр, эбээннэр, юкагирдар, тунгустар, саамилар уонна да атын көс омуктар төрүт олох- тоохтор диэн ааттаналлар. Аныгы үйэҕэ биһиги төрөөбүт дойдубутугар сүүсчэни эрэ кыайбат араас омуктар олороллор диэн кэпсииллэр. Дьыллар-күннэр аа- стахтарын аайы араас омуктар бэйэ-бэйэлэрин кытта уруурҕаһан булкуһан хаал- быт буолуохпутун эмиэ сөп. Ону эн тоҕо ыатараҕын диир буоллахха, мин бэйэм эмиэ икки омук таптаспытын түмүгэр төрөөбүт киһибин. Онон: «Мин маннык омукпун» — диирим уустуктардаах курдук. Ийэм Ньурба Хорулатыттан төрүттээх дьиҥнээх саха дьахтара, оттон аҕам Кэриэйэттэн Саха сиригэр кэлэн олохсуйбут кэриэй (буолуо) киһитэ. Ол киһи былыр санаатаҕына санаата тиийбэт дойду- туттан быыра баран хайдах биһиги дойдубутун булбутай диир буоллахха, ман- нык быһаарыахха сөп. Чуумпу акыйаан арыыларыгар олохтоох дьоппуон омуга урут-уруккуттан даҕаны сэриинэн тииһигирэн ыаллыы олорор омуктарын сүгүн олордуталаабатаҕа биллэр. 1910 сыллаахха кинилэр Кэриэйэҕэ эмиэ сэриинэн киирбиттэрэ. Ол түмүгэр Кэриэйэҕэ олох ыараан, эр дьон кыанар өртө үп-харчы өлөрөр сыаллаах ыаллыы Россия сиригэр, чуолаан, кыһыл көмүс сууйааһыны- гар үлэлии Бодойбоҕо кэлэллэр. Аҕыйах сыл үлэлээн көмүстэнэн, үп-харчы бу- лунан дойдуларыгар төннөөрү гыммыттара сатаммат — Россияҕа пролетарскай өрөбөлүүссүйэ, онтон салгыы гражданскай сэрии хас эмэ сыллар усталарыгар бараллар. Урукку ыраахтааҕылаах Россия саҕана көҥүл киирэ-тахса сылдьыбыт кыраньыыссалара сабыллан, кэлии-барыы бобуллан хаалар. Онон ити кэрдиис кэмҥэ Россияттан урут барбатах кэриэйдэр уонна кытайдар бэйэлэрин дойдула- рыгар, дьонноругар-сэргэлэригэр төннөр кыахтара суох буолар. Хайыахтара баа- рай, Россияҕа хаалан олохсуйарга күһэллэллэр. Ким арҕаа, ким хоту тарҕанан, со- рохторо дойдуларыгар күүстэринэн, саһан төннөөрү өлөн-сүтэн, хас эмэ сыллар усталарыгар бэркэ эрэйдэнэн олохторун булбуттара. Аны ол бириэмэҕэ советскай сокуонунан кэлии кэриэйдэргэ уонна кытайдарга гражданствоны биэрбэттэр этэ. Онон дойду общественнай-политическай олоҕор кыттар кыахтара суох буолара. Ааспыт үйэ сүүрбэһис, отутус сылларыгар, Саха сиригэр сир оҥоһуутунан олохтоох нэһилиэнньэ дьарыктаммат бириэмэлэригэр, кинилэр олоҕурбут сирдэри- гэр сир солоон, бааһына оҥостон, оҕуруот аһын, маагы уонна табааҕы олордон бараллара. Тыа хаһаайыстыбатыгар товариществолар, артыаллар, колхуостар тэриллэллэрин саҕана олорго чилиэннэринэн киирэн, сир оҥоһуутугар, үүнээйи- ни көрүү-истии, харайыы боппуруостарын быһаарыыга көмөлөспүттэрэ. Кинилэр ортолоругар араас дэгиттэр идэлээх дьон, үөрэхтээхтэр, эмчиттэр бааллара, аат- таах сайаҕас, ис культуралаах дьоннор этилэр. Кэриэйдэр уонна кытайдар Саха сиригэр кэлэн олохсуйбут кылгас историялара итинник. Биһиги аҕаларбыт ити курдук Саха сирин иккис дойду гынан, олох оҥостон, дьиэ-уот тэринэн, оҕо-уруу хаалларан, төрүт олохтоох дьон-сэргэ махталын ылан олорон ааспыттара. Мин бииргэ үөскээбит атаһым, кыраайы үөрэтээччи, журна- лист Николай Васильевич Антонов суруйарынан, Ньурба оройуонугар сүүс уонтан тахса кэриэй уонна кытай кэлэн олорбута. Кинилэр баһыйар үгүстэрэ олохтоох саха кыргыттарын уонна дьахталларын кэргэн ылан ыччат бөҕөнү хаалларбытта- ра. Олор улаатан, ситэн-хотон, үлэлээн, төрөөн-ууһаан билигин уонунан тыһыын- чанан ааҕыллар буолбуттара чахчы. 1941—1945 сыллардааҕы Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии иннигэр биһи- ги оройуоҥҥа сүүстэн тахса холкуос баара биллэр. Онтон, барыллаан ааҕыынан, алта уонтан тахса холкуоска сороҕор биирдии, сороҕор иккилии кэриэй уонна кытай ыаллара олорбуттар. Кинилэр бары оҕуруот үүннэриитинэн дьарыктанал- лара. I Дьаархаҥҥа «Чочуура» диэн ааттаах кэриэйдэр артыаллара тэриллэн үл- элээбитэ. Уонтан тахса кэриэй аҕалаах уонна биир оччо олохтоох саха ыаллара түмсэн тэриммиттэр. Ол саҕана оройуоҥҥа кэриэйдэр уонна кытайдар ордук мустан олоро сылдьыбыт нэһилиэктэринэн Антоновка, I Дьаархан уонна Таркаайы этилэр. I Дьаархаҥҥа, мин өйдүүрбүнэн, ол аата 1940 сыл кэнниттэн: Пак Юн-бо (Федор), Хе Су-ни (Иван), Ин Сергей, Ли Роман, Син Андрей, Пак Унэги, Ким Ни- колай, Хой Василий, Ин Уһамдьы, Пегу Алексей, Чой Михаил, Сан Со-син диэннэр олоро сылдьыбыттар. Октябрьскай нэһилиэккэ Антоновкаҕа Хоч Андрей, Хе Ди- Чу (Семен), Ху Де-чен (Михаил), Чо Александр, Цой Федор, Ли Сергей, Ча Юнь-Чи (Тачыр Алексей), Чон Ли-Сай уонна да атыттар. Омолдооҥҥо, Таркаайыга, Хаҥа- ласка, Ньурба бөһүөлэгэр элбэх кэриэйдэр олохсуйа сылдьыбыттара. Мин аҕам аймаҕа Хоч Андрей Антоновкаҕа олорор буолан убайдарбын, Хан Николай уонна Семен Дохсуна, Ху Де-Чен Бааска буолан оонньуур, балыктыыр буоларбыт. Ньур- ба оройуонун атын нэһилиэктэригэр олорор, Таркаайыга Им Мен-зен (Мясоедов Иван), Ким Поҥ-дэ (Могдьу), Сон Сон-ги (Федор), Омолдооҥҥо Ким Хаири, Янчи Сидор, Чан Чу-Чу, Ньурбаҕа Пан Си-хэ, Ли Николай, Хаҥаласка У Кан-син Уйба- ан, Син Син-Чесу, Ван Чо-мин, Чуукаарга Лю Ди-тан Николай, Дьиикимдэҕэ Ким Семен олорбуттара. Оройуон архыыбыгар кэриэйдэр уонна кытайдар ханнык сылларга, ханна кэлэн олохсуйбуттарын, хайдах олох оҥостон, үлэлээн-хамсаан ааспыттарын туһунан сибидиэнньэлэр суохтар. Онон холкуостар хаһаайыстыбан- най кинигэлэриттэн эрэ булан сурулунна. Үгүс дьон аата суруллубатаҕа чуолкай. Уонна 20-с, 30-с сылларга ыаллар оройуоннар икки ардыларыгар өрө-таҥнары көһүүлэрэ даҕаны элбэх буолан, испииһэккэ хабыллыбатах элбэх буолуо. Оччо- тооҕу суруксуттар кэриэйдэр, кытайдар ааттарын төһө сөпкө суруйбуттарын туох билиэ баарай. Ханнык эмэ чуолкайдааһыны киллэрээри мин 2015 сылтан кэри- эйдэр уонна кытайдар оҕолорун, бары аймахтарын төрдүлэргит тустарынан ахтыыларгытын уонна дьоҥҥут хаартыскаларын хомуйуохха диэн ыҥыран көрөбүн да, улахан хамсааһын тахсыбата. Элбэх киһи: «Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии сылларыгар уонна уот кураан сатыылыыр кэмигэр кэриэйдэр баар буолан хоргуй- ан өлбөтөхпүт. Тоҕо кинилэр тустарынан ким да суруйбатый?» — диэн ыйытал- ларын иһин, Улуу Кыайыы 75 сыла туоларынан оройуоҥҥа бэчээттэниэхтээх ки- нигэ-альбомҥа кыратык кэпсээтэххэ сатаныыһы диэн санаанан салайтаран, тугу билэрбин суруйабын. Төһө да бэйэм төрүт хаан дьонум буолбуттарын иһин, мин билиҥҥэ диэри би- ири сатаан өйдөөбөппүн. Ол тугу диэн ыйытар буоллахтарына, маннык. Кэриэй- дэр уонна кытайдар дойдуларыгар цивилизация олох эрдэ сайдыбыт дойдулара буоллаҕа. Онтон саха боростуой норуота 19-с үйэ саҕаланыытыгар колониальнай эрэсиимҥэ олорбут, үөрэх суох, культура намыһах, бэйэтиттэн атын омугу кытары билсибэтэх, алтыспатах, тылларыгар үөрэммэтэх буоллаҕа дии. Бэйэ-бэйэлэригэр букатын дьүөрэлэспэт дьон билсэн, тапсан, өйдөһөн, холбоһон ыал буолан, оҕо төрөтөн, уһун кэмҥэ эйэлээхтик олороллоро хайдах эрэ киһи ылбычча өйдөөбөт курдук дии саныыбын. Кэлии дьон майгылара үчүгэйэ, үлэһиттэрэ, туохха баҕа- рар сыстаҕастара, билэллэрэ-көрөллөрө бэрдинэн саха дьахталларын абылаабыт буолуохтарын сөп. Дьэ, кырдьык даҕаны кыайбаттара, билбэттэрэ, сатаабаттара суох дьонноро этилэр. Сүрүн үлэлэриттэн — оҕуруот аһын үүннэрииттэн ураты, дьиэ ис-тас үлэтигэр, ас астааһыныгар, таҥас тигиитигэр, эмтээһиҥҥэ кытары сыстаҕастар этэ. Уопсай холкуос бааһынатын хорутан, барамньылаан биэрдэхтэ- ринэ хортуоска, хаппыыста, турнепс, эриэппэ, табаах олордоллоро. Саас бурдук ыһыыта бүттэ даҕаны биһиги, оскуолаҕа үөрэнэр оҕолор хортуоска, хаппыыста олордуутугар көмөлөһөрбүт. Оттон сиэмэни ыһары биһиэхэ итэҕэйбэттэрэ, бэй- элэрэ ыһаллара. Үүнээйигэ уу кутааһын, сыыс отун ыраастааһын, көбүтүү, көмүү үлэлэрэ биһигиннээх буолара. Күн аайы табаах чыыбаайытын үргээн, хаппыы- стаҕа уу кутан тахсарбыт. Үлэбит хаачыстыбатын кытаанахтык хонтуруоллууллара. Сороҕор иккиһин да оҥорторор түбэлтэлэрэ баар буолааччы. Бэйэлэрэ хаһан утуйалларын билбэт этибит — көрдөхпүт аайы бааһынаҕа үлэлии сылдьар буо- лаллара, өссө бэйэлэрин тылларынан сүрдээх иэйиилээх, сороҕор чиҥ баҕайы матыыптаах ырыалары бары бииргэ ыллыыллара. Күһүҥҥү хаһыҥ түһүөн иннинэ өлөҥ отунан сарайдаан сэбирдэх табааҕы куурдар сарай оҥорон, отунан быа ха- тан, умнаһын быһаҕынан хайыта-хайыта ол быаҕа кыбыталаан хатарар этибит. Куһаҕан, сылаалаах үлэ диэн ол этэ. Атын оҕуруот аһын сир тоҥуон эрэ иннинэ кыралыын-улаханныын саба түһэн хомуйарбыт, суортаан кыстатар омуһахха эбэ- тэр ампаарга угуллара. Сиэмэҕэ анаан уурулларыттан уратыта холкуостаахтарга көлөһүн күнүгэр түҥэтиллэрэ. Ол саҕана саха ыала үксэ дьиэтин иһигэр омуһаҕа суох буолан, тоҥорон хаһааналлар этэ. Кэриэйдэр, кытайдар бэйэлэригэр луук, чеснок, моркуоп, укроп уонна маак үүннэрэллэрэ. Баһаар барбыт куруҥ сирдэр- гэ сылбаҕын ыраастаан кыра-кыра учаастактарга ыһаллара. Онно сүөһү-сылгы киирбэт, сииктээх буолан маак, эриэппэ, турнепс олус бэркэ үүнэрэ уонна олус минньигэс, сүмэһиннээх буолара. Кэлин өйдөөтөххө, ол мааҕы опийын ылаары үүннэрэллэр эбит этэ. Маак ситтэҕинэ төбөтүгэр куурусса сымыытын саҕа туора- ахтанар, ону кыра сытыы төбөлөөх анал быһах оҕотунан тырыта быстахха маҥан сүмэһин тахсар. Ону дьоҕус сүөһү муоһунан оҥоһуллубут иһиккэ тарбаххынан со- тон ылан мунньаҕын. Кэлин хойдор уонна харааран гудрону майгынныыр маасса буолар. Ол олус сыаналаах наркотик эбит этэ — биир кыраама кыраам кыһыл көмүскэ атыыланар диэччилэр. Сэрии сылларыгар саха дьонугар соҕуо ыарыы- та олус элбээн сылдьыбыта. Дьон моонньулара бааһыран ириҥэ сүүрэ сылдьар буолан эрэй бөҕөнү көрөллөр этэ. Оһуоба оҕолор, ону Омолдооҥҥо олорбут Чан Чу-чу кытай мааҕы, буораҕы сүөгэйи кытары булкуйан эмтээн үтүөрдэр дииллэрэ. Ханнык баҕарар ыарыыга ол мааҕы тугу эмэ кытары булкуйан, эбэтэр аҥаарда- стыы биэрэн эмтииллэрэ. Мин биэс саастаах сылдьан хаҥас буутум сүллэччи иһэн өлө сыһан турардаахпын. Ону маачаха аҕам Ли Роман уһун тимир бүргэһи уокка кытардан баран уонча сантиметры батары киллэрэн ириҥэ буолбутун таһааран быыһаан турардаах. Аһаҕас бааһы уотунан сиэтэн (түөннээн), иһирдьэни бааҥка ууран үтүөрдэллэрэ. Биирдиилээн дьону эмтээн үтүөрдүбүт түбэлтэлэрин бэрт үгүһү кэпсиэххэ сөп. Биһиги дойдуга, Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии сылларыгар уонна ол да кэннигэр буолан ааспыт сут-кураан уонна аһыҥа буулаабыт сылларыгар дьон олоҕо-дьаһаҕа кырдьык сүрдээҕин мөлтөөн сылдьыбыта. Мин өйдүүрбүнэн, ол барыта сэрии содула этэ. Эр дьон өйдөөх, үлэни кыайар-хотор өттө өстөөҕү ута- ры сэриигэ бараннар, тыаҕа үлэһит илии аҕыйаан, баар материальнай ресурса фрону хааччыйыыга бэриллэн, саҥа кыайан оҥоһуллубат буолан дойду социаль- най-экономическай туруга мөлтөөбүтэ, тыаҕа хаалбыт нэһилиэнньэ кыаммат-хо- туммат араҥатын үрдүнэн барбыта. Ити дьылларга, кырдьык, хас биирдии киһи уйана-хатана, үчүгэйэ-куһаҕана, кэччэгэйэ-дэлэгэйэ, аһыныгаһа-тоҥкурууна, ала- маҕайа-тордурҕаһа, өйдөөҕө-акаарыта биллэр кэмнэрэ этилэр. Дьон дьадаҥы, ыарыһах, сүрэҕэ суох өттө кыанан бэйэлэрин көрүнэн олорор кыаҕа суох буолан, умналаан аһыы, кыанар ыалларга илии-атах буолан айахтарын булунаары атах балай барбыттара. Ордук кыһыҥҥы тымныыларга суолга ыалтан ыалга тиийбэккэ быстарбыт түбэлтэлэрэ элбэҕэ. Дьэ, оннук быстарыктаах бириэмэлэргэ кэриэй- дэр, кытайдар үлэһиттэрэ бэрдин түмүгэр уһун кыһыны ханнык эмэ ас саппаастаах буоланнар бэйэлэрэ этэҥҥэ туорууллара, аччыктаан быстарбыт дьону хоннорон, аһатан, сэниэ киллэрэн ыытан үгүс дьону өлөр өлүүттэн быыһаабыт буолуохтаах- тар. Ол иһин саха дьоно барахсаттар билиҥҥэ диэри умнубаттар, куруук ахталлар. Ньурба оройуонугар Таркаайынан, Ньурба бөһүөлэгинэн, Маалыкайынан Мясоедов Иван Васильевич диэн үөрэхтээх кэриэй олорон ааспыта. Мин кинини бэй- эм үчүгэйдик билэр этим. Кини Таркаайы сирин эдэригэр, 20-с сыллар саҥалары- гар булан, Мясоедов Василий аҕабыкка сүрэхтэнэн Мясоедов Иван Васильевич буолбут, Семенов Василий (Кэдэһэ Баһылай) кыыһын ойох ылан үс уол оҕолонор. Кэриэйдии аата Им Мен-зен диэн. Кини кэлин кэлбит кэриэйдэр олохторун бу- лалларыгар элбэхтик көмөлөспүтэ диэн орто уола Мясоедов Николай Иванович ахтар. Икки улахан уолаттар педагогическай үөрэхтээхтэр, кыра уол культпросвет училищены бүтэрэн культура эйгэтигэр үлэлээбитэ. Мин Николай Ивановичка, Александра Николаевнаҕа 5—7 кылаастарга Чаппандаҕа үөрэммитим. Чаппанда нэһилиэгэр, урукку «Кыым» холкуоска Ким Хаири олорбута. Кини түөрт уоллаах этэ. Олортон билигин икки уола баар. Бары мин бэркэ билэттиир табаарыстарым. Улахан уолу, Ким Николай Хаиричтыын бииргэ үөрэммиппит, улааппыппыт. Оҕонньору дьон бары Хаайын диэнинэн билэллэрэ. Туох да наһаа көнө, аһыныгас сүрэхтээх, үлэһит үтүөтэ киһи этэ. Кинилэри биир да айанньыт быһа ааспат буолара, кэлбит киһини барыларын аһатан, хоннорон ыытар идэлээхтэрэ. Ол иһин куруук иккилии-үстүү хоноһолоох буолааччылар. Мин кинини «абади» (аҕаа) диэн ыҥырааччыбын. Антоновкаҕа абаҕам Хоч Андрей олорбута. Биир кыыһы кытта үс уолаттарда- ах этэ. Билигин икки уола баар буолуохтаах. Улахан кыыс Нина уонна улахан уол Гриша учууталлар этэ, билигин суохтар. Орто уол Афоня наука кандидата Дьокуу- скайга олорор, кыра уол Семен — байыаннай. Бары миигиттэн лаппа аҕа дьоннор этилэр. Ити курдук Ньурба кэриэйдэрэ, кытайдара бары даҕаны дьоһуннаах олоҕу олорбут дьон буоллаҕа. Хас биирдиилэрин туһунан кинигэ суруйуохха сөп. Мин бэйэм туспунан билиһиннэрэрим диэн, урут ахтыбытым курдук, аҕам хотугу Кэриэйэттэн төрүттээх Хе Су-ни (Иван) диэн омук киһитэ этэ. Хомойуох иһин, мин үс саастаахпар ыалдьан күн сириттэн букатыннаахтык барбыт буолан кинини үчүгэйдик өйдөөбөккө хаалбыппын, эгэ, кэриэй тылыгар үөрэниэм баара дуо? Ийэм Иванова Варвара Ивановна диэн Хорула Өбүгэтиттэн төрүттээх курдук. Тыыннааҕар төрдүн-ууһун туһунан тугу да кэпсээбэт буолара. Дьон этэринэн, Хо- рулаҕа, Таркаайыга аймахтарым үгүс курдуктар. Кэриэйдии аатым Сио Он-сей, нууччалыыта Иванов Михаил Иванович. Бииргэ төрөөбүт бэһиэ этибит, билигин эдьиийбинээн иккиэйэҕин ордон сылдьабыт. Дойдубар, I Дьаархаҥҥа үөлээн- нээхтэрим Муорсуйунан билэллэр. Кэриэйдии ааппын сахалыы бөрөбүөттээбит быһыылара. Билигин 83 сааспар сылдьабын. Төрөөбүт дойдубуттан харыс хал- барыйбакка, эҥинэ бэйэлээх дьону кытта алтыһан, үлэлээн бачча сааспар тиий- дэҕим. Алта оҕолоохпун, сүүрбэттэн тахса сиэннээхпин. Саха сирин үгүс оройуо- нун дьонун кытары уруурҕастым быһыылаах. Дьыллар-күннэр ааһан, саха норуотун олоҕун укулаата уларыйан иһэринэн уо- нна буолан ааспыт олох кэрдиис кэмнэрин дьиҥнээх кырдьыгынан суруйан кэлэр көлүөнэ билиитигэр хаалларар биһиги, сааһырбыт дьон, иэспит буоллаҕа. Мин аҕам Чой диэн фамилиялаах кэриэй киһитэ. Аата, хаһан, хантан кэлбитэ биллибэт. Дьон-сэргэ кинини Чой Өлөксөй диэн ааттыыллар эбит. Кини туһунан туох да докумуон хаалбатах, онон хаһан төрөөбүтэ, өлбүтэ чуол- кайа суох. Ийэбит Маарыйа диэн Үөһээ Бүлүү Хоротуттан төрүт- тээх диэччилэр, ол төһө чахчытын, ыал кыра оҕото буо- ламмын уонна төрөппүттэрим быыкаа оҕо эрдэхпинэ өлөннөр, билбэппин. Кэриэй аҕам мин биирдээхпэр дуу, иккилээхпэр дуу өлбүт үһү. Арааһа, сэрии маҥнайгы сы- лыгар ыалдьан, аччыктаан өлөөхтөөбүтэ буолуо. Ийэм барахсан эмиэ ыары һах эбит. Кини 1940 с. (сорохтор 1939 с. дииллэр) 7 ыйдаах ыарахан сылдьан, кыһын аам- даам тымныы үгэннээн турдаҕына, Ньурба Дьаарханы- гар ыалтан кэлэн иһэн тымныыга тоҥон, хараҥаҕа ылларан, бэйэтэ да хараҕынан олох мөлтөхтүк көрөр киһи, алааска киирэн мунан, тоҥуу хаары кэһэ сылдьан охтон хаалаахтаабытын, мин төрүөх, тыыннаах хаалыах быабар, сарсырда эрдэ от тиэйэр оҕустаах оҕонньор түбэһэ түһэн, быыһаан, ыалга аҕалбытын кэннэ, тоҥмутуттан-хаппытыттан ийэм талыыта киирэн, миигин кэмин иннинэ оҕоломмута. Сорох дьон сабаҕалыырынан, кыһыҥҥы тыаллаах-куустаах күн төрөөбүтүм иһин миигин аҕам Сыному (цунами диэн муораҕа буолар улахан долгун) диэн ааттаабыт. Ийэм хараҕынан көрбөт буолан, миэхэ, саҥа хаампыт 2—3 саастаах кыыска, көмүлүөк оһохтон хамсатыгар табах уматтарарын өйдүүбүн. Ийэм сэрии сылларыгар, 3—4 саас таахпар ыалдьан өлөөхтөөбүтэ. Мин, итэҕэс төрөөбүт оҕо, ыарыһах, аһаах да буолларбын, оттон-мастан тутуһан, сап саҕаттан салҕанан, инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан баччаҕа тиийэн кэлбиппэр кэриэй аҕабар, ийэм барахсаҥҥа, тулаайах хаалбыттары көрөр-истэр сэбиэскэй бы- лааска, Ньурба Дьаарханыгар олорбут Пегу Алексей диэн кэриэй үтүө-мааны киһитигэр уонна иитиллибит дьоммутугар Афанасий Афанасьевич уонна Александра Григорьевна Емельяновтарга махтанабын! Пегу Алексей диэн чахчы наһаа сырдык, үтүө, аһыныгас, үлэһит киһи этэ. Сэрии сылларыгар хортуосканы, хаппыыстаны, моркуобу, турнепыһы, атын да оҕуруот аһын олордон Дьаархаҥҥа элбэх киһини хоргуйууттан быыһаабыт үтүөлээх-өҥөлөөх киһи киэнэ кэрэмэһэ. Бэйэтэ сүһүөх-уҥуох ыарыылаах буолан, көхсүтүнэн олох ньохчойон хаалбыт да буоллар, хара сарсыардаттан киэһэ хойукка диэри сиһин көннөрө түспэккэ оҕуруотугар үлэлиирэ. Олорор дьиэтэ диэн сир анныгар хаһан оҥоһуллубут, ааны аһан киирээти кытта быыкаа биир түннүк дуомнаах оҕуруот аһын харайар сир (подвал) этэ. Манна кини оҕуруот аһын үүннэрээччи, харайааччы уонна харабынай буо- лан олорор да, үлэлиир да сирэ биир буолаахтаатаҕа. Кини миигиттэн 7 сыл аҕа Пегу Анна Алексеевна диэн соҕотох кыыстааҕа. Биир сайын миигин, 7—8 саастаах кыыһы, опекаҕа ылбыт Охонооһой Емельянов «кэриэй киһитэ кэриэй кыыһын көр, оскуола мантан чугас» диэн Пегу Алексейдаахха аҕалан биэрбит. Төһө да тымныы, сииктээх, сир аннынааҕы оҕуруот аһын харайар сиргэ олордорбут, бу үтүө-мааны киһиэхэ олорбут кылгас кэммин олоҕум биир үтүө, сырдык түгэнинэн ааҕабын. Пегу Өлөксөй кэриэйдии, нууччалыы, эмиэ да сахалыы булкуйан саҥарара, үлэлиириттэн атыны билбэт, бүгүрү баҕайы, сымнаҕас майгылаах киһи этэ. Санаата көнньүөрдэҕинэ, кэриэйдии ыллыырын өйдүүбүн. Миигин биирдэ улаханнык саҥарбатаҕа, мөхпөтөҕө. Олорор сирбит сииктээх, тымныы буолан, сотору-сотору тымныйан ыалдьарым, онуоха кэриэй Өлөксөй маак сибэкки бөлчүөҕүттэн ылбыт сүмэһиниттэн хара ыас курдук опиум оҥорбутуттан быһа элийэн ылан сиэттэҕинэ, үтүөрэн хааларым. Дьэ ити күүстээх эмп быһыылааҕа, Дьаархантан эрэ буолбакка, атын ыаллыы нэһилиэктэртэн кэлэллэрэ, билэр дьон ыарыйдахтарына, оччолор- го эмп-томп диэн суох, кырыымчык кэмигэр эмп гынан тутталлара, туһаналлара. Бу эмин иһин Өлөксөй барахсан биир-биэс харчыны ылбат этэ. Онон кини бу күүстээх эминэн элбэх киһи ыарыытын эмтэспит, мүлүрүппүт буолуохтаах. Бэйэтэ эмиэ ыарыйдаҕына, эбэтэр санаата муунтуйдаҕына, биирдэ эмэ мантыттан ылан сиирэ. Оскуолаҕа саҥа үөрэнэр төгүрүк тулаайах кыыс, таҥнар таҥаһым суох буолан, Пегу Өлөксөй тимэхтээх ыстаанын кэтэрим, ол тимэхпин кыайан сүөрбэккэ ыстааммар ииктээн, оскуолаттан хам тоҥон хаалбыт ыстааннаах кэлэрим, ону кини киэһэ аайы куурдарын өйдүүбүн. Биир түгэни умнубаттыы өйдөөн хаалбыппын. Арай күһүөрү биир күн опекунум А.А. Емельянов Пегу Өлөксөйдөөххө кэлэн: «Бу Сыному кыыска судаарыстыба биэрэр 125 солкуобай пособие харчытын эһиги ылбыккыт», — диэн мөхтө-эттэ. Онуоха Өлөксөй кыыһа Аана, оччолорго 15—16 эрэ саастаах кыыс, «оскуолаҕа барар таҥаһын тэрийээри сэбиэттэн харчытын ылбыппыт. Ити харчыга барытыгар ыстаан, ырбаахы, этэрбэс тиктэрдибит» диэн эппиэттэспитин, «ити харчыны мин эрэ ылыахтаахпын» диэн мас-таас курдук этэн, силбиэтэнэн тахсыбыта. Пегу Аананы 17—18 саастааҕар Дьокуускайга мас соҕотуопкалыыр үлэҕэ ыыппыттара. Оттон мин 14—15 саастаахпар Чаппанда интер- натыгар олордохпуна, Пегу Өлөксөй өлбүтүн туһунан эппиттэригэр аһыйаммын уһуннук ытаабытым. Аана кэргэннэнэн, хас да оҕолонон Мэҥэ Хаҥалас улууһун Табаҕатыгар олорбута. Кэлин, мин куоракка көһөн кэлтим кэннэ, билсибиппит, 2011 с. тохсунньутугар үбүлүөйбэр оҕотунаан кэлэн эҕэрдэлээн барбыттара. Эдьиий кэриэтэ ис- тиҥник саныыр киһим олохтон туораабытын соторутаа- ҕыта истэммин олуһун харааһынным. Бииргэ төрөөбүттэр үс кыыс этибит. Улахан эдьиийим Чой Ксения Алексеевна 1933 с. төрүөх, идэтинэн нуучча тылын учуутала. Бастакы кэргэнэ Ньурба Маарыттан төрүттээх Григорьев Иннокентий Федоровичтан Григорьев Афанасий Иннокентьевич диэн уоллаах. Бу быраатым Афанасий Чой диэн аатынан республикаҕа биллэр суруналыыс. Ксения иккис кэргэниттэн, Үөһээ Бүлүү Намыттан төрүттээх Степанов Иван Афанасьевичтан, Алексей, Вера, Алик диэн оҕолордоох. Кыра уоллара Алик, хомойуох иһин, олохтон эдэр сааһыгар туораабыта. Альберт Степанов-Куорат Уола диэн дьоҥҥо биллэр суруналыыс этэ. Алексей, Вера куорака олороллор, атахтарыгар турбут дьон. Иккис эдьиийим Чой Анна Алексеевна 1937 с. төрөөбүтэ, Томскайдааҕы мединституту бүтэрбитэ, Ньурбаҕа оҕо бырааһынан үлэлээбитэ. Кэргэнэ Ньурба Чуукаарыттан төрүттээх Данилов Афанасий Антонович — сэрии, тыыл бэтэрээнэ, үтүө-мааны киһи быйыл Улуу Кыайыы үбүлүөйүгэр кыратык тиийбэккэ, 98 сааһыгар күн сириттэн күрэннэ. Кыыстара Наташа Дьокуускай куоракка оло- рор, үлэлиир. Бэйэм Ньурба Хатыытыттан төрүттээх Егоров Василий Ивановичка кэргэн тахсан, икки уол, биир кыыс оҕону төрөтөн, Хатыыга 40 сыл уста- та учууталлаан баран 2002 сылтан Дьокуускай куоракка олоробун. Кэргэним дьоҥҥо биллэр аата — Буулдьа Баһылай, республика сүүрүүгэ алта төгүллээх чемпиона, Манчаары Баһылай спартакиадатын икки төгүллээх кыайыылааҕа, пенсияҕа маҕа- һыын сэбиэдиссэйинэн үлэлии сылдьан тахсыбыта, 2012 с. олохтон туораабыта. Үс оҕобут — Иван, Мария, Август бары үлэһит дьон, бэйэлэрэ эһэ, эбэ буоллулар. Аҕам туох эрэйтэн, кыһалҕаттан төрөөбүт Кэриэй дойдутуттан тымныы, ыраах Саха сиригэр кэлээхтээбитэ буолла?.. Биир саха айылҕалаах киһитэ «эһиги кэриэй төрүттэргит үөрэхтээх, билиилээх-көрүүлээх, суруксут, дьиэлэригэр улахан библиотекалаах дьон эбит» диэн сылыктаабыта. Баҕар, итини батан, эдьиийим Кисиэнньэ уонна мин оҕолорум суруйар-бичийэр уонна бэчээт эйгэтин үлэһиттэрэ буоллахтара дуу дии саныыбын. Төһө да аҕабын бу диэн өйдөөбөтөрбүн, кини баар буолан мин бу орто дой- дуга төрөөбүппүнэн, олох олорбуппунан киниэхэ уонна кэриэй төрүттэрбэр махтана саныыбын. Сыному Алексеевна Чой, РФ үөрэҕириитин туйгуна, Дьокуускай к. ЭҺЭБИТ, ИЙЭБИТ ААТТАРЫНАН КИЭН ТУТТАБЫТ Биһиги ийэбит Пегу Анна Алексеевна 1933 сыллаахха Ньурба улууһун Дьаархан нэһилиэгэр күн сирин көрбүтэ. Кини ыал соҕотох оҕото этэ. Ийэтэ Ирина Гаврильева биһиги ийэбит 5 саастааҕар күн сириттэн ыалдьан барбыта. Аҕата көһөрүүгэ кэлбит кэриэй киһитэ этэ. Дьаархаҥҥа кинини кэриэй Өлөксөй диэнинэн билэллэрэ. Ийэм аҕатын дьиҥнээх аатын билбэт этэ. Пегу диэн, ол кэриэйдии араспаанньатын судургутутан суруйбуттар, дьиҥэ Пе Чун эҥин диэн быһыылааҕа, чуолкайын билбэппин диирэ. Кэлин аҕатын дьиҥнээх аатын билээри араас архыыптарынан көрдөтөн көрбүтэ да, түмүгэ суоҕа, Пегу Алексей диэн аатынан ким да көстүбэтэх. Ийэтэ өлбүтүн кэннэ аҕатынаан иккиэн эрэ олорбуттар. «Аҕам, элбэх саҥата-иҥэтэ суох киһи, кэриэйдии саҥарааччы, ону өйдүүр этим да, билигин барытын умнубуппун» диэн кэпсиирэ. Аҕата сүрдээх оҕуруотчут киһи эбитэ үһү. «Сэрии сылларыгар аҕам оҕуруот аһын үүннэрэн, онон аһаан улаханнык аччыктаабыппын өйдөөбөппүн» диирэ. Нэһилиэгин дьонугар аччык-туор кэмҥэ арааһынай оҕуруот аһын бөҕө үүннэрэн, тарҕатан, дьон киниэхэ сүрдээҕин махтанар эбит. Дьиэлэригэр кэриэйдэр кэлэн мустан олорон, аргыый аҕай, кэпсэтэн бараллар этбит. Ийэбит аҕатын туһунан кэпсээнэ наһаа элбэҕэ суоҕа, баҕар, ол аҕата күнү быһа холкуоска үлэлээн, күн соло- то суох сылдьан, киэһэ сылайан кэлэн, эрдэ утуйан, көрсөллөрө да, кэпсэтэллэрэ да аҕыйаҕыттан эбитэ буолуо. Ийэбит 18 саастааҕар Ньурбатыттан тэйэн үөс сиргэ, куоракка кэлбит. Куоракка таайын Василий Калинич Гаврильевы кытта билсэр этэ. Аҕыйах сыл буолан баран, аҕата өлбүтүн туһунан хойутаан истэн кыайан барбатах. Кини хойукка диэри билсэр кэриэй кыргыттардааҕа. Олортон биирдэстэрин Цой Ксенияны кытта хойукка диэри билсэллэрэ. Кэлин куоракка киирэ сылдьан ньурбалар ыһыахтарыгар сылдьыбыта. Ийэбит күрэниэн биир сыл иннинэ, таайбыт быраата быһыылааҕа, Виссарион диэн киһилиин көрсүбүтэ, ол киһи билигин да баар буолуохтаах. Ийэбит Мэҥэ Хаҥалас оройуонугар олохсуйан, олоҕун оҥостон, оҕо уруу төрөтөн, 2018 с. бу сиртэн күрэниэр диэри дьоһуннаахтык олорбута. Ийэбит сүрдээх үлэһит, үлэни өрө туппут киһи этэ. Кини үйэтин тухары сөбүлээн үлэлээбит үлэтин 1960 с. дьоҕус ларекка бэрэдэбиэстээн саҕалаабыта, кэнники маҕаһыын сэбиэдиссэйигэр тиийэ үүммүтэ уонна бу үлэтигэр 40 сыл эҥкилэ суох үрдүк таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Кини үлэтин «Холбос» бырабылыанньата үрдүктүк сыаналаабыта: «Потребкооперация туйгуна», «40 лет безупречной работы в потребкооперации» бэлиэлэринэн наҕараадаламмыта. Кини Социалистическай күрэхтэһии хас да төгүллээх кыайыы- лааҕа, Коммунистическай үлэ 1975, 1980, 1983 сс. ударниктара, XI пятилетка ударнига, о.д.а. үгүс ситиһиилэрдээх. Биһиги ийэбит дойду оҥостон олорбут таптыыр Тараҕайын нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, тыыл ветерана. Кини алта оҕотуттан үс кыыһа туйаҕын хатаран потреб кооперация систематыгар ситиһиилээхтик үлэлээбит- тэрэ. Ийэбит элбэх сиэн, хос сиэн минньигэс сытын, тапталын билэн дьоллоох, дьоһунолоҕу олорбута. Күндү ийэбитинэн киэн туттабыт, таптыыбыт, суохтуубут, ахтабыт.

Маргарита Нестеровна Аргунова, Пегу А.А. кыыһа Киһи барахсан бу Орто дойдуга, хайа да омук буоларыттан тутулуга суох, үтүө аатын кэнэҕэски ыччаттарыгар ааттатаары, ыраас сырдык өйдөбүлү хааллараары, ыал буолан дьиэ-уот тэринэн, оҕо төрөтөн, үлэ бөҕөнү үлэлээн, олох олорон ааһар буоллаҕа. Биһиги эһэбит Ким Сон-До — Ньукулай кэриэй сэрии саҕана, оччотооҕуга эдэр, бэйэтин кыанар киһи, көмүсчүттэр этэрээттэрин кытта кэлсэн баран, кыра- ныысса сабыллан, устунан Саха сиригэр олохсуйан хаалбыт кэриэйдэртэн биирдэстэрэ буолар. Кини 1890 сыллаахха Сеул куоратыгар Кандонгу оройуонугар күн сирин көрбүт. Бу омуктар сахаларга туора көрүллүбэтэхтэрэ. Ол курдук, холку, сэмэй, киһиттэн ураты дьулуурдаах үлэһит, сиргэ олус уйаннык, уратытык сыһыан- наһар дьон эбиттэр. Ол да иһин, мындыр сахалар, бу дьон улуу үлэһиттэрин билинэн, аһы-үөлү дэлэттиннэр диэн араас оройуоннар холкуостарынан олохсута тарҕаппыттар. Бу кэриэйдэр сэрии сут-кураан сылларыгар төһөлөөх дьону хоргуйууттан, аччыктааһынтан өрүһүй- бүттэрэ буолуой! Биһиги эһэбит Ньурба оройуонун Хатыҥ Сыһыытын Кубалаах диэн үтүөкэн дойдутугар, эдэркээн саха кыыһын Анньыыһыйаны — Нико- лаева Анисия Федотовнаны дьонуттан көҥүллэтэн кэргэн ылан олохсуйбута. Кэлин Бодоҕунан, Ньурбачаанынан олоро сылдьан баран, Хатыҥ Сыһыыга олохсуйбуттара. Оччотооҕу холкуостаахтар ахтыыларыттан киллэрэбит: «Ким Сон-До (Ньукулай кэриэй) «Саҥа күүс» холкуоска киирэн Кубалаахха олорбуттара. Холкуоска оҕуруотчуттар биригээдэлэрин кэриэйдэр тэрийбиттэрэ. Ньукулай Кэриэй биригээдэтэ сүрүннээн хортуосканы, хаппыыстаны, турнепсы олордуунан дьарыгырбыта. Биригээдэтигэр оскуола обургу оҕолоро үлэлэспиттэрэ. Үлэлэтэр оҕолоро олус кичэллээхтик үлэлииллэрин, кирээдэҕэ сыыс от ончу хаалбатын курдук ылгыылларын ирдиирэ. Хортуосканы бастаан почватыгар көбүтүү оҥорон, сыыс отун ылҕатан баран, иккис, үһүс эргииргэ көмтөрөрө. Оҕолор, үүнээйи рассадатын саас эрдэттэн кичэйэн көрөн, хаппыыстаны үөннээннэр олус бырыынчык үлэлэри толороллоро. Турнепсы хаппыыстаттан итэҕэһэ суох көрөн-харайан үчүгэй дохуоту ылаллара. Көлөһүн күннэрин, үүнээйинэн дохуот үллэстэн, сэрии аас-туор сылларыгар улахан материальнай көмөлтө, иккис килиэп тэҥэ күндү ас буолтара. Ол курдук лэппиэскэ састааба 1/3 хортуоска, турнепс, иэдьэгэй холбоһуктан оҥоһуллара. 1943 сыллаахха «Коллективист», «Саҥа күүс» холкуостар оҕуруот аһыгар олус үрдүк үүнүүнү ылбыттара. Бу маныаха обургу оҕолору салайан үлэлэппит кэриэйдэр оруоллара улахана. Биир да биригэдьиир кэриэйдэртэн Советскай гражданстволара суох буолан, сэрии сылларыгар килбиэннээх үлэлэрин иһин медалынан наҕараадаламматахтара хомолтолоох». Ити дьон ахтыытын ааҕан, биһиги сиэннэрэ, эһэбитинэн киэн туттуубут өссө улаатар. Эбэбитин кытта, Анисия Федотовналыын, 30-тан тахса сыл олус эйэлээхтик, дьоһуннаахтык олорон 2 уол оҕоҕо, 4 кыыска күн сирин көрдөрбүттэрэ. Улахан кыыс Мария 5 оҕолоох, Евдокия — 9, Александра — 6, Николай — 3, Мару- ся — 4, Михаил — 2 оҕолоохтор. Дьоммут кэпсииллэринэн, эбэлээх эһэбит саха дьонун сиэринэн, күнү быһа үлэлээн тахсаллара. «Аҕабыт дьиэҕэ-уокка олус сэмэй, саҥата суох, сарсыарда бороҥуй эрдэҕиттэн киэһэ им сүтүөр диэри оҕуруокка үлэлиирэ. Кыһын аны подвалга хортуоскаҕа оһох оттон, ону сытытымаары бүөбэйдиирэ. Эбиискэҕэ ийэбит, кэлин оҕолор улаатаммыт ынах сүөһү көрсөн, аһатан-сиэтэн улаатыннарбыттара. Аҕабытын биһиги таптал аатынан Тээтэ диэн ааттыырбыт. Үлэ кэнниттэн Тээтэбит бэйэтин бааһынатыгар эмиэ араас оҕуруот аһын олордоро, онтун харайара. Ириис курууппаны ордорон сөбүлээн сиирэ, хортуосканы оһох плитатыгар бүтүннүү буһаран баран хахтыы уурара, пэлэмиэн оҥороро, саныырга-ахтарга наһаа да минньигэс буолара кини астаабыт аһылыга… Оҕолор аҕабытыттан мөҕүлүллүбүппүтүн, улаханнык саҥарыллыбыппытын олох өйдөөбөппүт. Аҕабыт кырдьан баран дойдубун кыайан көрбөт буоллум диэн ытамньыйан ылара… Ол саҕана Ньурбаҕа Ким Ха Ин диэн кэриэй олорто. Кини Корея сурунаа- лын суруттаран ылара. Аҕабыт ол кэриэйдиин доҕордоһон суруммут сурунаалларын аҕалан таптыы ааҕар-көрөр этэ. Дойдутун ахтылҕанын онон таһаарара. Үөһээ Бүлүүттэн Ким Антон диэн табаарыһа кэлэн барара. Иккиэн дьоллонон, кэриэйдии кэпсэтэн, астынан тарҕаһаллара». Эһэбит 1973 сыллаахха ыалдьан күн сириттэн барбыт. 6 оҕотуттан 30-ча си- эннэммитэ, билигин 70-тан тахса хос сиэннээх, 60-тан тахса хос-хос сиэннэрдээх. Өссө кэлиэхтэрэ турдаҕа… Онон эбэлээх эһэбит иккиэйэх бэйэлэрэ итиччэ элбэх ыччаттанан, көмүс ааттара үйэттэн үйэҕэ ааттаныа, хойутун хойут ыччаттара кэрэ кэпсээн гына кэпсиэхтэрэ, хоһооҥҥо хоһуйуохтара. Кинилэри хаһан да умнубаппыт, кэриэйтэн сыдьааннаахпытынан биһиги киэн туттабыт!

Марфусалова Эльвира Игоревна, Ньукулай кэриэй хос сиэнэ

ОСТАВИЛ ДОБРУЮ ПАМЯТЬ

В 1929 году наш дедушка Ким Ха Ир (15.12.1888—23.03.1964 гг.) приехал из Се- верной Кореи, провинции Хамген-Пукто, уезда Менчхон, когда ему было 41 год. В Северной Корее осталась его семья. За все время он переписывался с ними, остались фотографии его родных. До последних дней дедушка поддерживал связь с ними. Часто отправлял им даже посылки. Родители рассказывали нам, что один раз отправил часы и расчески. До сих пор сохранились некоторые семейные фо- тографии его родных. Вначале жил и трудился в Верхневилюйском районе, село Аранастах, в колхозе имени Фрунзе. Потом он переехал в село Далыр Верхневилюйского района. Взял в жены Сергееву Агафью. Родили 4-х сыновей: Николай, Иннокентий, Михаил и Федор. После рождения первого сына Николая в 1936 году, переехали в Нюрбинский район. В начале жили в Большом Дэлгэрэ Бястяхского наслега. Тут родились остальные трое сыновей. В 1948 году, когда младшему сыну Федору было 3 года, после тяжелой болезни умирает жена Агафья. Детей помогает расти и воспитывать бабушка, мать Агафьи. Она внука Михаила записывает под свою фамилию и забирает к себе на воспитание. Через 2 года после смерти бабушки Агафьи, дедушка женится на Анне Васильевой. Она растит и воспитывает всех тро- их сыновей. Наш отец, Иннокентий Хаирич, всегда тепло вспоминал про бабушку Анну, что она была очень трудолюбивой, заботливой мамой и женой. Воспитала всех сыновей как своих родных, даже нянчилась с нами. Как и многие корейцы, наш дедушка занимался земледелием, сажал много овощей. Благодаря этому во время Великой Отечественной войны семья не голодала и спасла односельчан от голода. В книге Клары Васильевой «Илгэлээх ардах» ему посвящается целая глава «Хаайын Кэриэй», где отмечается, что он выращивал лук, капусту, репу, морковь, свеклу. Был членом колхоза. Вся деревня училась у него выращивать овощи, и за это многие ему были благодарны. Осенью овощи даже сдавал в интернат. Также, в книге воспоминаний «Чаппанда. Ньурба улууhа» (В документах и ма- териалах, 2011г.) отмечено, что за успешную работу 22 июня 1949 года дедушка был в списке людей, удостоившихся чести «покушать лепешки» от председателя колхоза. Такой документ прилагается в книге. Есть подобная информация в другом источник — в 2005 году в местной газете «Нюрба» было написано, что дедушка в 1942 году приехал в Бестях. «Спас много людей от голода во время войны. Выращивал капусту, картошку, турнепс, морковь. Каждое лето ему помогали 10-15 детей школьного возраста. Осенью каждой семье раздавал по 2 мешка картошки, 1 мешок капусты и раздавал всем та- бак. Весной, когда людям нечего было есть, опять раздавал по 1 мешку картошки и капусту, тем самым спас нас от голода», — вспоминает член колхоза «Кыым» Мария Федотовна Петрова, жительница Салтаны. После его смерти люди долго еще вспоминали, помнили, скучали про «Хаайы- на». Ему были благодарны все члены колхоза «Кыым» и «Октябрь толоно». Нам очень приятно читать такие добрые слова воспоминаний про нашего дедушки.

Мы гордимся, что в книге-воспоминаний на странице «Работники тыла» размещена его фотография. Дедушка хорошо говорил на якутском языке. Был выше среднего роста, худощавым человеком. На подбородке была редкая борода. Когда сильно нервничал или расстраивался, то часто, говорят, повторял слово «Плохо-плохо-плохо» и мотал головой. Пишут, что, если он сказал нет, значит, сложно было убедить его в обратном. Но, если он был согласен с чем-то или что-то хотел реализовать, то в такой ситуации был очень мобильным, сразу одевал картуз, незамедлительно приступал к делу, даже не допивая чай, вставал, начинал действовать, работать и реализовывать задуманное. Все местные корейцы-земляки, приходили к дедушке, так как он был грамотным: читал и писал письма своим землякам. После его смерти на его полях Саадьай долго еще росли многолетники. Люди, проходя мимо, рвали зеленый лук и все думали, как же поле скучает и ждет своего хозяина. Бабушка и дедушка похоронены недалеко от деревни Чаппанда Нюрбинского улуса. Наш отец был вторым ребенком в семье. Он родился 17 декабря 1937 года в Чаппандинском наслеге Нюрбинского района, Якутской АССР. В 1961 году женил- ся на нашей маме Степановой Июлие Тимофеевне, 1938 гр. Работал водителем. Родили 5 детей: Изабелла (1962 г.р.), Инна (1963), Ирина (1964), Ия (1968) и Иннокентий (1974). У отца 12 внуков и 15 правнуков. Отец умер 17 февраля 2012 года. Старший сын нашего дедушки Николай Хаирич, родился в с. Дюллюкю Верхневилюйского района 7 мая 1936 году. Женился на уроженке с. Сюльцы Ленинско- го района Никифоровой Марии Васильевне. Работал следователем уголовного розыска в Вилюйском, Анабарском, Среднеколымском, Олекминском районах, также заместителем начальника РОВД г. Вилюйска. Был народным судьей Ви- люйского и Верхневилюйского районов. Вышел в отставку в 1996 году. Имеет 3 детей. Сын Евгений (1959 г.р.) живет в Киеве. Дочери Ольга (1961) и Надежда (1965) живут и работают в г.Вилюйске. Ким Николай Хаирич имеет 5 внуков и 4 правнука. Умер 24 сентября 2009 года. Сын Михаил Егорович родился 20 апреля 1943 года. Работал начальником ГАИ в Ленске и республиканского ГАИ, также начальником Ленского РОВД. Всего в системе МВД отработал 33 года, полковник милиции в отставке. Живут с женой Аллой Васильевной на Алтае. Имеет 7 детей: Галина (1963), Наталья (1964), Андрей (1965), Николай (1967), Марина (1969), Сергей (1972) и Ольга (1991). Михаил Егорович имеет 12 внуков. Сын Федор Хаирич родился 12 августа 1945 года. Имел 3 детей: Александр (12.05.1971 — 04.07.92 гг.), Наталья (17.02.1976 — 04.09.1980 гг.), Анатолий (31.01.1978 — 24.04.2019 гг.). К сожалению, все дети умерли в молодом возрасте. Имеют 3 внуков: Александр (2001 г.р.), Николай (2006) и Федор (2007). Федор Хаирич с женой Кононовой Варварой Яковлевной (06.06.1949 г.р.) всю жизнь работали на ферме «Үөттээх», занимались скотоводством. В 80-е годы за высо- кие показатели по животноводству неоднократно отмечались в улусной газете. В 1987 году Федор был избран народным депутатом Чаппандинского сельского совета XX созыва. В данное время на заслуженном отдыхе, живут в Нюрбе. Внуки приезжают в гости. Наш дедушка и прадед, хоть и был вдали от своей малой Родины, своим трудолюбием, честностью, искренним отношением к людям, оставил после себя доброе имя и память своему поколению. Его потомки: 18 внуков, 32 правнука и 17 праправнуков.

Ким Ия Иннокентьевна, внучка Ким Ха Ир

Бырааттыы норуоттарга МАХТАЛ буолуохтун!

Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ советскай норуот кыайыытынан түмүктэм- митэ 75 сыла туолуутун бэлиэтээри олорон, сэрии ыар содулларын эппитинэн-хааммытынан билбит аҕа саастаах дьон бэйэбит барҕа-махтал тылларбытын, сэрии саҕанааҕы сут-кураан сылларга кэлии кэриэйдэр уонна кытайдар элбэх киһи хор- гуйан өлүүттэн быыһаабыттарын туһунан ахтан-санаан аһаары сананным. Хонон турдахпыт аайы аҕам саастаахтар аҕыйаан иһэбит, кэриэйдэр уонна кы- тайдар саха норуотугар оҥорбут, тугунан да сатаан кэмнэммэт үтүө өҥөлөрүн кэлэр көлүөнэ дьон билиилэригэр таһаарар хайаан да наадалаах. Ол сылларга төһө кэриэй-кытай Саха сиригэр кэлэн олохсуйан олорон баран өлбүттэрин туһунан чуолкай учуот суох быһыылаах. 2017 сыллаахтан биир дойдулааҕым, республика биллиилээх комсомольскай-партийнай-советскай үлэһитэ, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Россия персональнай пенсионера, Ньурба улууһун уонна Таркаайы нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо Николай Федорович Федоров саҕалааһынынан уонна хомуйуутунан өйдөбүнньүк кинигэ тахсан эрэрин үөрүүнэн истэн, биир билэр кэриэйим туһунан ахтыы суруйарга холоннум. Мин аҕам 1942 сыллаахха сэриигэ барарыгар 7 саастаах тулаайах хаалбыт ыар сылларбар үтүө өйдөбүлү хаалларбыт Ким Хайн туһунан ахтан көрүүм. Кини «Кыым» колхозка хаһан кэлбитин чуолкай билбэппин. Быһа холоон санаатахха 1932-33 сылларга кэлбит буолуохтаах. Кэлэн сотору буолаат Агафья диэн тулаайах аҥаардаах, дьадаҥы ыал кыыһын кэргэн ылан олус бэртик олорбуттара. Улахан уоллара Коля, миигиттэн биир сыл балыс этэ да буоллар, тоҕо эрэ бииргэ үөрэммиппит. Кэлин юрист идэтин ылан өр сылларга судьуйанан, милиция начальнигынан үлэлии сылдьан олохтон туораабыта. Иккис уола — Кеша, өр сылларга суоппарынан үлэлээн баран, эдэрчи сылдьан өлбүт. Үһүс уол Миша кыратыгар ийэтин аймахтарыгар иитийэх бэриллэн, Сергеев Михаил Егорович диэн, Ленскэйинэн, кэлин Якутскайга Республикатааҕы ГАИ начальнигынан үлэлии сылдьан пенсияҕа тахсан соҕуруу баран олорор буолуохтаах. Кыра уоллара Федя кыайан ситэ үөрэммэтэҕэ, «Ньурба» совхоз Чаппандатааҕы отделениетын бастыҥ үлэһитэ этэ. Билигин пенсияҕа тахсан олорор буолуохтаах. Хайн кыра оҕолору мунньан оҕуруокка үлэлэтэрэ. Кэргэнэ Агафья оту-маһы булкуйан минньигэс баҕайы миин иһэрдэрэ, лэппиэскэ биэрэрэ. Тото аһаабыт оҕолор ол кэриэй олуллаҕастык саҥаран соруйарын толорорбут, өйдөөбөтөхпүтүн Коля өйдөтөрө. Аны санаатахха, өссө сэрии сылларыгар үлэ-сынньалаҥ лааҕыр- дарын ол кэриэй киһитэ тэрийбит эбит. Аны оҕоҕо сыһыана үчүгэйэ бөҕө, хаһан да оҕону мөхпөт этэ, үтүө тылынан төбөбүтүн имэрийэ-имэрийэ сүбэлиирэ. Оо, ол сут-кураан сылларга, төһөлөөх дьон хоргуйан өлүөҕүн, ити кэриэй- дэр-кытайдар кэлэннэр быыһаабыттара буолуой?! Аны кэлии кэриэйдэр, оччотооҕу эмп-том суоҕар, араас отунан-маһынан, маагынан төһө дьону эмтээбиттэрэ буолуой?! Ол саҕана, туберкулез ыарыы үгэннээн сылдьыбыт кэмигэр ыт миинин хоргунун испиири кытта булкуйан эмтииллэрин истэрбит. Ыт хоргунунан лэппиэскэбитин умунуохтаан сиэтэллэрин олус минньигэстик сиирбит. Ойуур иһигэр кыра бааһынаҕа маак олордоллор эбит этэ. Ону Коля аҕатыттан кистээн илдьэн көрдөрөрө. Маак бобуулаах быһыылаах этэ. Онтон баран тугун эрэ сиирбит, аһара минньигэс буолара. Уолаттар дьонноруттан кистээн, хара өҥнөөх маактарын «эмтэнээр» диэн биэрэллэрэ. Ону биһиги тииспит ыарыйдаҕына эмтэнэр этибит. Онон кинилэр оҕуруот аһын үүннэриинэн эрэ дьарыктаммат эбиттэр, саха дьоно доруобуй буолалларыгар эмиэ кырата суох кылаат киллэрбиттэрэ чуолкай. Ол саҕана биһиги дойдубутугар мөлтөх дьон тиийэн кэлбэт буолуохтаахтар. Кэриэйэттэн, Кытайтан сатыы, араас моһоллору туораан кэлэллэрин киһи сөҕөр эрэ. Бачча сааспар диэри биир да кытай-кэриэй киһитэ холуочук-итирик сылдьарын, кэргэнин атаҕастыырын, дьону кытта этиһэ-иирсэ сылдьарын көрбөтөҕүм, истибэтэҕим. Мин билэр кэриэйдэрим-кытайдарым оҕолоро бары бэрээдэктээх, сэмэй баҕайы буолаллара. Билигин аан дойдуга да, Саха сиригэр да, оннооҕор балыкка-ыкка, кыылга-сүөлгэ махтал бэлиэтин, араас пааматынньыктары-өйдөбүнньүктэри туталлар.

Онон мин этиилээхпин: Якутскай куорат биир кэрэ-бэлиэ сиригэр кэриэйдэргэ-кы- тайдарга өйдөбүнньүктэ туруоруоҕуҥ! Ол буолуо, Саха норуотун — улуу Кэриэй уонна Кытай норуоттарыгар махтала!

Ян Яковлев, сэрии төгүрүк тулаайаҕа, 85 сааһыгар сылдьар, Дьокуускай. Мин, Ким Федор Хайрич, аҕабар төрдүс уол оҕонон Чаппанда «Бэстээх» холкуоһугар орто дойдуга кэлби- тим. Мин аҕам Саха сиригэр быһа сабаҕалаан 1930 сылларга кэлбит быһылаах. Бодойбонон, онтон Үөһээ Бүлүү Далыырыгар тохтоон кэргэн ылан олорбут. Мин ийэбинээн Сергеева Агафья Григорьевналыын хол- боһон бииргэ олорбуттар. Үөһээ Бүлүүгэ икки улахан уолу, Коляны, Кешаны, оҕолонон баран Ньурбаҕа көһөн кэлбиттэр. Онтон Чаппандаҕа тахсан олохсуй- буттар — Куччугуй Дэлгэрэ диэн сиргэ. Билигин Хайын өтөҕө дэнэр. Манна кэлэн Мишаны 1943 с., миигин 1945 с. атырдьах ыйыгар оҕолоноллор. Онон барыта 4 уол оҕо буолар. Ийэм мин иккилээх эрдэхпинэ ыараханнык ыалдьан өлөн хаалар, онон аҕам түөрт оҕолоох огдообо туран хаалар. Ийэм ийэтэ баар буолан, мин биэспэр дылы олороллор. Онтон аҕам Мархаттан Васильева Анна Акимовна диэн, биир Баһылай диэн уоллаах дьахтары кытта холбоһоллор. Ийэм Аана сүрдээх үчүгэй киһи этэ. Тулаайахсыппакка, барыбытын бэйэтин төрөппүт оҕолорун курдук иитэн-харайан таһаартаабыта. Аҕам 1964 с., мин армияҕа барар сылбар бу күн сириттэн барбыта. Ийэм аҕабын көмөн баран Кешалаахха олорон хаалбыта. Ол саҕана Кешалаах 4 кыыс оҕолоохтор этэ. Ол курдук, мин кэргэннэммитин сыл буолбутун кэнниттэн, Кешалаахха олордоҕуна күн сириттэн ыарахан ыарыы илдьэ барбыта. Биһиги ийэбитин төрөппүт ийэттэн атыннык санаабат этибит. Оннук үчүгэй киһи этэ. Ийэм ол да иһин биһигиттэн тэйбэтэҕэ, хара өлүөр диэри оҕолорум дии сытан барбыта. Аны аҕам тугу гыммытын кэпсии түһүөм. Аҕам хатыҥыр, уҥуох сула киһи этэ. Чаппандаҕа сэрии кэмигэр кэлбит буолан бэйэтэ тугу билэринэн, сатыырынан нэһилиэккэ көмөлөһөн барбыта. Бааһына ылан оҕуруот аһылыгынан дьарыктаммыт, нэһилиэккэ ыарахан кэмнэригэр күүс-көмө буолбут. Оҕолору оҕуруокка көмөлөһүннэрэн үлэлиирин суотугар хортуоска, эриэппэ, турунуопус, моркуоп, луук биэрэннэр аччыктыыры билбэтэхтэр. Дьон баччааҥҥа дылы махтал тыллара улахан. Улахан хоһуун оҕонньор сарсыарда күн тахсыыта барар, киэһэ им сүтүүтэ кэлэр этэ. Биһиги аҕабыт кэллэҕинэ эрэ аһыыр буоламмыт, аҕам кэлэрин кэтэһэр буоларым. Саамай кыра- лара мин этим. Биһигини кытта өссө икки эмээхсин дьукаахтаах этибит. Аҕам, аны санаатахха, киэҥ көҕүстээх, үтүө санаалаах эбит. Биирдэ эмит кими эрэ кытта бочооттоспутун билбэппин. Бары Хайын да Хайын дииллэрин истээччибин. Биригэдьиирдэр отчуоттара тахсыбатаҕына аҕабар кэлээччилэр. Тарбаҕын суулуу тута-тута бэйэтин тылынан ааҕара эбэтэр испиискэ маһынан суоттуура. Биһиги көрүөхпүтүгэр оон- ньуур курдуга уонна оччо туонна, бачча киилэ диэн быһаарара. Ону биригэдьи- ирдэр сөрү диэн сөҕөллөрө төбөлөрүн эрэ быһа илгистэн кэбиһэллэрэ. Барытын быһаартарбыт дьон быһыытынан үөрэн-көтөн тарҕаһаллара. Аҕам бэйэтэ да сүргэтэ көтөҕүллэн, санаата кэлэн хаалара. Аны бэйэтин дьонноро (кэриэйдэр) сурук аахтара, суруттара кэлэллэр. Улуустан бары бииргэ түм- сэллэрэ. Дьэ дуо, оччоҕо кус-хаас саҥата биһиэхэ буолара… Аҕабыт үөрэн-көтөн бэйэтин тылынан кэпсэтэн, санаатын үллэстэн дуоһуйан хаалара. Бэйэбитин кыанар ыалга киирсэрбит, ынахтаах этибит, аҕабыт аттаах этэ да, куруук сиэтэ сылдьар буолара. Аҕам сөбүлээбэтэҕинэ сиргэ силлиирэ: «Бу хайдах да хайдах» — диир үгэ- стээҕэ. Бука, аҕам Саха сиригэр кэлбитин кэмсэммэтэ буолуо диэн бүк эрэнэбин. Улахан уол Коля 3 оҕолоох, 4 сиэннээх. Киэсэ 5 оҕолоох, Миша 7 оҕолоох, мин 1 уоллаахпын уонна хос сиэннэр. Онон аҕам аатын ааттатар дьон элбэх. Аҕам туһунан кэпсээтэххэ итинник, өссө да элбэҕи кэпсиэххэ сөп. Манан кыра ахтыым диэн бүтэр.

Ким Федор Хайрич, Ким Ха Ир кыра уола, 2016 с.

АҔАТЫН СУОЛЛААБЫТА

Биhиги ийэбит Иванова Федора Александровна Ньурба улууһугар олорбута. Наһаа сымнаҕас-сайаҕас майгылаах, үтүө санаалаах этэ. Аҕалара Ку Си Ми Александр 1882 сыллаах төрүөх, Сан-Дин куоракка төрөөбүт, киэҥник биллэр киһи эбит. 1930 сыллаахтан партия чилиэнэ, колхозтаах, кооперация үлэһитэ, «Чокуура» колхоз чилиэнэ, Хорулаҕа, Үөдэйгэ, Мархаҕа олорбута. Атыы-эргиэн тэрилтэтин салайааччыта, улаханнык ытыктанар киһи эбит. Ку Си Ми үс оҕону хаалларбыт. Уола Мэхээлэ (Чо Мэхээлэ) Антоновка сэлиэнньэтигэр олорбута. Чо Михаил Александрович «Ньурба» совхозка производство бастыҥа этэ, 5 оҕоломмута, кыра кыыһа Александра (Шура) Кундээдэҕэ олохсуйбута, медсестра, балыыһаҕа өр сылларга үлэлээбитэ, 4 оҕоломмута. Оҕолор бары да үөрэххэ сыстыгас эбиттэр, ол эрээри, сэттэ эрэ кылаас үөрэхтэммиттэр — олорбут кэмнэрин содулунан. Аҕабыт Чо Михаил Александрович, ийэбит Игнатьева Анастасия Михайловна, улахан уоллара Михаил. 1960 с Арай улахан кыыһа Федора (биһиги ийэбит) Иркутскай куоракка бухгалатердар үөрэхтэрин ситиһиилээхтик бүтэрэн Ньурбаҕа Лесхоз тэрилтэтигэр билиитин- көрүүтүн уурбута, 25 сыл кылаабынай бухгалтерынан үлэ- лээбитэ. Ол 60-с сылларга билиитинэн-көрүүтүнэн элбэх киһини сөхтөрөр этэ. Үс оҕоломмута бары үрдүк үөрэхтэммиттэрэ, үрдүк таһымнаах үлэҕэ үлэлээбиттэрэ. Улахан уола Николай — Новосибирскайдааҕы консерваторияны бүтэрэн, Дьокуускай куоракка Культпросвет училищетыгар преподавателынан ситиһиилээхтик үлэлээбитэ, элбэх саха ыччатын музыка, культура эйгэтигэр уһуйбута. Икки кыыстаах : Анна Санкт-Петербурга художественнай Академияны бүтэрэн Намнааҕы пединститутка уруһуйга студеннары билиигэ- көрүүгэ үөрэтэр преподава- тель, кыра кыыс Надежда ырыа, культура эйгэтигэр студеннары үөрэтэр. Валентина «үрүҥ халааттаах аанньал» буолбута, биэс оҕоломмута, кэнники сылларга Мэҥэ –Хаҥалас Павловскай сэлиэнньэтигэр ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. Ыалдьан, олохтон эрдэ туораабыта. Үс уоллаах — Саша, Виктор, Михаил тыа хаһаайысты- батын үлэһиттэрэ, икки кыыс — Надя, Федора Дьокуускайдааҕы медучилищены бүтэрэн лаборант идэтин баһылаан үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Хаҥастан: аҕабыт эдьийэ Федора, турар: аҕабыт Чо Михаил Мин, Римма, учуутал идэтин баһылаабытым, Магадааннаҕы пединституту бүтэрэн, Дьокуускай куоракка 5 № оскуолаҕа учууталынан ситиһиилээхтик үлэлии- хамсыы сылдьабын. Кэргэним Чирков Иннокентий Егорович « СӨ тыатын хаһаайыстыбатын туй- гуна», үс оҕолоохпут — икки уол үлэһиттэр, кыра уол 10-с кылаас үөрэнээччитэ.

Чиркова Римма Константиновна, кыыһа « Үлэ бэтэрээнэ», «СӨ үөрэҕириигэ туйгуна», Куорат иһинэн ыытыллыбыт «Самый, самый Классный» диэн кылаас салайааччыларыгар ыытыллыбыт күрэх кыайыылааҕа

Докумуоннар кэпсииллэр

Ку Си Ми Александр 1882 с. Сан-Дин (Сан Син) куоракка Кореяҕа төрөөбүт. Онно үөрэхтэнэн, Киль-Чу куоракка тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктаммыт. 1907с. дьоппуон армиятыгар бородуукта биэрэртэн аккаастаммытын иһин, дьоппуон полициятынан буруйдаммыт. Биир киһиэхэ аналлаах хаамыраҕа олорбут. Босхолонон баран араас куораттарга олоро сылдьыбыт. Ити кэмнэргэ кини Цой- Кун-Сами дэнэр эбит. 1920-ис сылларга Элгээйигэ кэлэн (Син-Чо-Си, Хан-Ча-Син диэн кэриэйдэри билэр эбит) Ершов Иван диэн баай киһиэхэ үлэлээбит. Эһэбит Элгээйигэ үс сыл, Антоновкаҕа биир сыл, Мархаҕа үс сыл, Үөдэйгэ икки аҥар сыл, Бэс Чагдаҕа балтараа сыл, I-кы Хаҥаласка биэс аҥар сыл олор- бут. Мархаҕа НАСПО председателинэн үлэлии сылдьан, 1930 с. партияҕа киирбит. Ол кэмҥэ Кирилл Иванов, партком секретара, аатын Ку-Си-Мин диэҥҥэ уларыт- тарбыт. 1938 сыллаахха донуоһунан дьыалаҕа тардыллыбыт, репрессияламмыт. 1989 сыл кулун тутар 31-гэр реабилитацияламмыт.

Римма Константиновна Чиркова, үлэ бэтэрээнэ, СӨ үөрэҕириитин туйгуна

ДЬОНТОН ИТЭҔЭС ОЛОҔУ ОЛОРБОТОҔО

Мин аҕам, Чо Михаил Александрович (Иванов) 1927 с. күн сирин көрбүтэ. Иванова — ийэтин фамилията, Чо — ииппит аҕатын фамилията. Дьиҥнээх аҕата — Ку Си Ми Александр. Аҕата репрессияланарыгар кини 10 саастаах этэ. Аҕабытын Чо диэн кэриэй иитэ ылбыт, балыстаах эдьиийин атын кэриэй киһитигэр иитиигэ биэрбиттэр. Аҕабыт ийэтин да, аҕатын да тустарынан кэпсээбэт этэ. Кыра эрдэхтэ- ринэ «кимиэхэ да, тугу да дьоҥҥут тустарынан кэпсээмэҥ, хаайыахтара» диэн куттууллар эбит. Аҕабыт көрдөһүүтүнэн, эһэбит реабилитацияламмытын туһунан су- рук кэлбитэ. Ону кулуупка аҕабытыгар туттарбыттарын олус соһуйан истибиппит, онно эрэ итинник эһэлээхпит туһунан саҥа билбиппит. Кэлин Мархаҕа музейга тахса сылдьан эһэбит туһунан туоһуласпыппытыгар, музей үлэһитэ Васильев Г.В. стендэҕэ хаартыскатын ыйа-ыйа: «Эһиги эһэҕит олус өйдөөх, элбэх омук тылын билэр, үлэһит, үтүө майгылаах киһи үһү. Араас тэрийэр, салайар үлэлэргэ сылдьы- быт. Тутан илдьэллэригэр Марха поспотун бэрэсэдээтэлинэн улэлии сылдьыбыт. Үрдүк, көнө уҥуохтаах, дьоннор кини кыһыл хаатыҥкалааҕын өйдүүллэр үһү». Аҕабыт улаатан сэттэ кылааһы бүтэрбит, салҕыы үөрэммэтэх. Эдэр сааһыгар колхозка учуотчугунан, биригэдьииринэн үлэлээбит. Совхоз буолбутугар, үөрэх- тээх-идэлээх үлэһиттэр кэлбиттэригэр аҕабыт пенсияҕа тахсыар диэри фермаҕа бостуугунан, субан сүөһү көрүүтүгэр үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. Үчүгэй үлэ- тинэн элбэх наҕараадалаах, «Пятилетка ударнига» бэлиэлэрдээх, элбэх фонда хаһаайына. Пенсияҕа тахсаат сиэннэрин көрсөн оҕолоругар өйөбүл буолта. Улахан сиэнэ армияттан кэлэр күнүгэр олус долгуйбута, үөрбүтэ. Күнүс ат сыарҕатыгар туран айаннатан маҕаһыыҥҥа барбыта, онно эмискэ тымыра быстан, олохтон 67 сааһы- гар туораабыта. Аҕабыт олус бүгүрү, үтүө майгылаах этэ. Оҕуруотчут бэрдэ. Бааһына кытыы- тыгар күрүөлээх-хаһаалаах сиргэ моркуоп, хаппыыста, луук, чеснок о.д.а кыра оҕуруот астарын ыһан олордоро, бэйэтэ көрөрө-харайара, ураһаай бөҕөтүн хо- муйара. Дьиэ иһигэр мииммитин, соркуойбутун буһарара, чэйбитин кини кутара, харчыны тутара, маҕаһыыҥҥа сылдьара. Ийэбит теплицанан дьарыгырара, иистэнэрэ. Сүөһүлээх этилэр. Иккиэн хотонноругар сылдьаллара. Биһигини кыра эрдэхпититтэн үлэҕэ-хамнаска сыһыаран улаатыннартаабыттара, онон кэлин да ыал буолан баран, бэйэбит ынах-сүөһү тутан олорбуппут. Төрөппүттэрбит биэс оҕону (Михаил, Александр, Николай, Нина, Иза) төрөтөн, улаатыннаран, барыбытын үрдүк үөрэхтэтэлээн, элбэх сиэни, хос сиэни көрсөн орто дойдутааҕы олохторун чиэстээхтик олорон аастылар. Дьоҥҥо-сэргэҕэ үтүө сыһыаннара дьон өйдөбүлүгэр өргө дылы хааллаҕа… Антоновка дэриэбинэтигэр элбэх кэриэйдэр олоро сылдьыбыттара. Кинилэр оруоллара сэрии сут сылларыгар сүҥкэн улахан. Ол курдук, оҕуруот аһа олордон, атыттары үөрэтэн, элбэх киһини хоргуйууттан быһаабыттара. Биһиги ордук Хочтары кытары билсэрбит. Хоч Григорий Андреевич математика учуутала этэ, Кини өр сылларга Антоновка оскуолатыгар олус таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Эдьиийэ Нина Андреевна эмиэ учуутал, атын сиргэ олороро, быраата Семен Андреевич, наука доктора, соҕуруу дойдуга олороро.

Тимофеева Нина Михайловна, Герой Н.Н. Чусовской аатынан нтоновка орто оскуолатын учуутала, үлэ бэтэрээнэ, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, РФ уопсай үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ, «Учууталлар учууталлара» бэлиэ хаһаайката

«КИҺИ ҮЧҮГЭЙИ ЫРАЛАНЫАХТААХ» ДИЭН САНААЛААҔА

Биһиги ийэбит Иванова Александра Александровна 1931 сыл төрүөх этэ. Би- иргэ төрөөбүттэр үһүөлэр, улуаханнара Иванова (Константинова) Федора Александровна 1924 сыллаах, убайа Иванов — Чо Михаил Александрович 1927 сыл төрүөх этилэр. Аҕалара чыыстай кэриэй омуга Ку-Си-Ми Александр диэн этэ, ий- элэрэ — саха, Ньурба Мархатыгар олорбуттара. Эһэм оччотооҕу наспо бэрэссэ- дээтэлин солбуйаачытынан үлэлээбит. Бэйэтин кэмигэр сүрдээх үөрэхтээх, биэс омук тылынан ааҕар, суруйар эбит: нууччалыы, сахалыы, кэриэйдии, кытайдыы, дьоппуоннуу. 1937 сыллаахха сымыйа донуоһунан тутуллан репрессияланар уонна Бүлүү хаайыытыгар ытыллар. 1989 сыллаахха ССРС үрдүкү суутун уураҕынан сымыйа дьыалаҕа эриллибитэ дакаастанан суутунан реабилитацияламмыта. Дьэ, 1937 сылтан саҕаланар, ийэм эрэйдээх, эндирдээх олоҕо. 1940 сыллааахха ийэлэрэ ыалдьан өлөн, үс оҕо турбутунан төгүрүк тулаайах хаалаллар. «Норуот өстөөҕүн» оҕолоро аатыран интернакка да, детдомҥа даҕаны ылыллыбаттар, үгүс үөҕүүгэ, үтүргэххэ сылдьыбыттара, эгэ, үөрээххэ ылыахтара дуо… Эдьиийбит Федора эрэ финансовай техникуму бүтэрэн, Ньурба лесхоһугар бухгалтердаабыта. Ийэм сэттэ кылаас үөрэхтээҕэ. Оччолорго билиҥҥинэн эттэххэ, 3 кэриэй диаспората мустан мунньахтаан, хайа да балаһыанньаҕа оҕолор дьон буолуохтаахтар, тыыннаах хаалыахтаахтар диэн тус-туһунан кэриэйдэргэ ииттэрэ биэрэллэр. Онон ийэбин Антоновкаҕа соҕотох кэриэй иитэн киһи гынар. «Сарсыарда 4-5 чаастан туруоран киэһээ хойукка диэри бааһынаҕа үлэлэтэр этэ», — диэн кэпсээччи ийэм. Турнепс, эриэппэ, араас оҕуруот аһын үүннэрэр эбиттэр. Онтон үөрэнэн, ыал буолан, манна олохсуйан баран таһынааҕы ыалларын оҕуруот аһын үүннэрэргэ үөрэтэлээбитэ. «Сэрии ыар, сут-кураан сылларыгар араас үүнээйи үүнннэрэр үлэһит кэриэйгэ иитиллэн, бурдукка, эккэ, арыыга мэнэйдэһэр буолан, кырыымчык да ас буоллар, атын ыаллар курдук хоргуйар кыһалҕатын улаханнык өйдөөбөппүн», — диэн кэпсээчи. Кэлин эдьиийдэрэ Федора үлэһит буолан кэлэн быраатын, миигин хомута- лыыр. Ийэм лесхозка үлэлээбит, бу билиҥҥи Күндээдэлиир суолбут солооһунугар үлэлэспит. Медик буолар баҕалаах эбит, онто кыаллыбатах. «Хаста да туттарсан көрбүтүм да, наар мин кыайан киирбэтэх буолаааччыбын. Төһө да син тэҥ сыа- наҕа туттардарбыт, бииргэ туттарсыбыт оҕолорбун ылаллар. Кэлин өйдөөбүтүм, аҕам дьыалаламмыт буолан, онтон дьаарханан ылбаттар эбит», — диэччи. Биһигини, оҕолорун, ол иһин булгуччу үөрэхтээх дьон буолуохтааххыт, үөрэҕи өрө ту- туҥ, оччоҕо эрэ дьон сиэринэн сылдьыаххыт, олоххутун оҥостуоххут дин үөрэтээч- чи, такайааччы. Ийэбит такайан-үөрэтэн, үөрэхпитигэр бары үчүгэйдик үөрэммиппит. Аҕабыт Николай Васильевич тутууга үлэлээбитэ, наар ыйы ыйдаан тутуу маһын кэрдии- тигэр, учаастактарга үлэлиир буолан үксүн суох буолааччы. Бырааттыылар бары үрдүк үөрэхтэммиппит, ылбыт идэлэрбитинэн күн бүгүнүгэр дылы үлэлээн кэллибит. Оҕолор, сиэннэр эмиэ үөрэннилэр, үөрэнэллэр. Эдьиийэ Федора өлбүтүн кэннэ, кини оҕолорун Валяны, Римманы ахсыс кылаас кэннэ: «Үөрэнэ барыҥ, үөрэхтээх үлэһит буолуҥ», — диэн сүбэлээбитэ, тэрийэн ыыталаабыта. Билигин сөҕөбүн, хайдах аттаран, биир үлэһит кыра хамнаһыгар биһигини, балтыларын үөрэттэрбитин, иитэлээбитин. Ийэбит хаһыаты сурунаалы наар сурутааччы, бэйэтэ наһаа ааҕар этэ, биһигини кинигэни, хаһыаты ааҕарга ийэбит сыһыарбыта. Ийэбит «кырыымчыктык олоробут» диэн санаатын хаһан да түһэрбэт этэ. «Киһи үчүгэйи эрэ ыраланыахтаах» диэн булгуруйбат санаалаах буолааччы. Төһөлөөх киһи дьылҕата репрессия содулуттан огдолуйбута буолуой. Биһиги ийэбит ол содулун туоһута буоларынан, бу тахсар кинигэҕэ анаан ийэбитин үйэтитээри суруйдум.

Саввинов Игорь Николаевич, үлэ ветерана, Государственнай гражданскай сулууспа 2-с кылаастаах референэ, Саха республикатааҕы охотобщество бочуоттаах чилиэнэ

ЭҺЭБИТ ЛИ ПЕН МУИ-ЛИ СЕРГЕЙ ТУҺУНАН ИҺИРЭХТИК

Биһиги хос эһэбит Ньурба улууһугар олорбут кэриэй Ли Пен Муи — Ли Сергей. Кини төрөппүт кыыһа Ли Анна Сергеевна, 1937 сыл тохсунньу 24 күнүнээҕи төрүөх, биһиги тапталлаах күн күбэй ийэбит, эбэбит. Ийэбит кэпсээбитин тиэрдэбит: «Оччолорго туох да үөрэҕэ суох, колхозка до- яркалыы сылдьар саха кэнэн кыыһа, мин ийэм Семенова Марина Федотовна, Ньурба Аканатыттан төрүттээх, хантан ылбыт эр санаатынан эбитэ буолла, кэлии кэриэй омук киһитигэр кэргэн тахсан бу биһигини, 3 оҕону төрөппүтэ. Тээтэм сытыары-сымнаҕас майгылаах саастаах киһи этэ. Кини Кэриэйэҕэ кэргэннээх, түөрт оҕолоох киһи кэлбитин биһиги билэр этибит. Тээтэбит ол туһунан кэргэнигэр, биһиги ийэбитигэр эрдэттэн этэр, кистээбэт эбит. Тээтэбит ураты сүрэхтээх, үлэһит киһи этэ, оҕуруот аһын арааһын олордоро: хаппыыста, турунуопус, хортуоска, табаах, ириис үүннэрэрэ. Ол онтун, инньэ, Алдан диэки баран эргинэрэ. Ол сиртэн биһиги хаһан да көрбөтөх, дьэрэкээн өҥнөөх миэтэр- элээх таҥаспытын, сыттык курдук кэмпиэти аҕаларын өйдүүбүн. Сэрии бүтээтин утаа уот кураан турбута, туох баар бурдук, үүнээйи үүммүт сирин бүтүннүү аһыыка буу- лаабыта. Ону оҕолор ханааба курдук хаспыт сирдэри- гэр үүрэн түһэрэн өлөртүүр этибит. Ойуур тыа бүтүн- нүү умайара. Биир таммах уу халлаантан түспэт этэ. Ол эрэн, тээтэбит баар буолан сут дьылга аччыктыыр, хоргуйар диэни билбэтэхпит. Дьаархаҥҥа олордохпу- туна дьиэбит суол аартыгар этэ. Туох да элбэх хоргуй- бут киһи ол суолунан кэлэр-барар буолаллара, биһиги да дьиэбитин тумнубат этилэр. Аара, суолга хоргуйан өлбүт да дьон үгүс буолара. Биирдэ ийэм сирэй оһоххо лэппиэскэ буһара турарыгар түбэһэн, биир хоргуйбут дьахтар эрэйдээх көтөн түстэ да, ол лэппиэскэни был- дьаһа-тарыһа, өлүмнэһэн сиэбитин өйдөөн хаалбып- пын. Лэппиэскэбит ситэ буста эрэ, суох эрэ, ону өйдүүр суох. Дьахтар хас да хонукка хаалан аһаан, сэниэ ылан баран салгыы бараахтаабыта. Ханна тиийэн, тиксэн киһи буолла эрэ, суох эрэ… Тээтэм бэйэтин омугун дьоно, кэриэйдэр, кытайдар биһиэхэ муһуннулар да, оо, кус-хаас саҥата бөҕө бу- олаллар этэ эбээт… Мин тээтэбин бэйэҥ тылгар үөрэт диир этим да, эн атын омук оҕотоҕун, бэйэҥ тылгынан саҥара үөрэниэхтээххин диэн дуостал үөрэппэт этэ. Ол эрэн, биири өйдөтөр, үөрэтэр-такайар этэ — кэриэй, кытай оҕолоро бары эдьиий-балыс, убай-быраат кур- дук истиҥ сыһыаннаах буолуохтааххыт диирэ. Бука, атын да кэриэйдэр, кытайдар оҕолорун оннук иитэл- лэрэ. Тээтэм олуттаҕастык да буоллар, кыралаан саха- лыы саҥара сатыыр этэ. Аны туран, ыал улахан оҕото буоламмын, үүнээйитин харайарыгар илии-атах буола- рым, табаах сэбирдэҕин кырбатар буолара, онно, дьэ, кичэйэн тээтэм көрдөрөн үөрэтэрэ. Ол кэнники, ыал да буолтум кэннэ туһалыыр этэ. Тууһаары хаппыыстабын ураты чараас, үрүмэ курдук кырбыырбын оҕолорум сөҕөөччүлэр. Дьиэ лапсата диэн оҥорор буоларым, онтум эмиэ маҕаһыын лапсатыттан уратыта суох буолара. Мин иннибэр ийэлээх аҕам биир кыыс оҕону төрөппүттэр эбит. Ол кыыс ыалдьан эрдэ, оҕо сылдьан өлөөх- төөбүтэ. Ону тээтэм маннык кэпсиир этэ. Алдан диэки эмиэ үүнээйилэринэн эргинэ хас да кэриэй буолан айаҥҥа сылдьан, биир дьаамҥа киирэн утуйа сытан түһээтэҕинэ, иннигэр икки сиэркилэ турарыттан биирд- эстэрэ үлтү баран, алдьанан хаалбыт. Онно наһаа ыкса- ан, дьиэбэр туох эрэ буоллаҕа диэн, дьонуттан инники түһэн айаннаан кэлбитэ, кырдьык, били түүлүн курдук, улахан кыыһа ыалдьан өлөн сытарыгар кэлээхтээбит. Биһиги бииргэ төрөөбүт үһүөбүт, мин кэннинээҕи уол Ли Николай Сергеевич, 21.03.1945 с.т., идэтинэн физкультура учуутала этэ. Кэргэнэ, кийииппит Мэ- ҥэ-Хаҥалас Төҥүлүтүттэн төрүттээх Ли (Лонгинова) Вера Иннокентьевна диэн. Бырааппын кытта холбоһон, ыал буолан 8 оҕону төрөтөн киһи-хара оҥортообуттара. Икки кыыс, алта уол. Оҕолор бары эһэбит Ли Пен Муи — Ли Сергей, аҕаларын Ли Николай Сергеевич фамилиятын илдьэ сылдьал- лар — бука бары Лилэр. Кыра уол Ли Алексей Сергеевич, 02.02.1950 с.т., Ньурба оройуонун Күндээдэтигэр ыал буолан олохсуйбута. Кыра кийиитим Ли Евдокия Еремеевна. Быраатым кэргэнинээн 4 оҕону төрөппүттэриттэн, 2 оҕо өлөн туораа- быттара. Уоллаах кыыс оҕолоро билигин эмиэ Ли диэн эһэлэрин фамилияларын илдьэ сылдьаллар, ыал-күүс буолан олороллор. Тээтэм бэйэтэ түөннээн, хааннаан дьону эмтиирин көрөрүм, көмөлөһөрүм. Ынах муоһунан дьон хаанын-сүөлүн оборорун, бохсоруйарын өйдүүбүн. Биирдэ орто быраатым Коля сайын, таһырдьаттан сүүрэн киирэт, сабыс-саҥа оргуйан тах- сыбыт чаанньык оһох холумтаныгар турарын тумугуттан оборон, айаҕын итиигэ сиэтэн өлбөтөҕө эрэ… Ону тээтэм бэйэтэ эмтээн үтүөрдүбүтэ. Айаҕын иһин ириҥэ- тин, бааһын барытын айаҕынан оборон эмтиир курдуга… Ньурба Дьаарханыгар олорон бииргэ оонньообут кэриэй кыыһа Үнэгии Роза- лыын отой сүтэрсэн кээспиппит. Кэнники орто кыыһым Тома Бүлүүтээҕи педу- чилищены бүтэрэн, ыал буолан Бүлүүгэ олохсуйбута. Бүлүүгэ кыыспар кыстаан олорон оройуон хаһыатыгар Розабын үбүлүөйүнэн эҕэрдэлээн таһаарбыттарын ааҕан олус диэн үөрбүтүм. Кэлин учуутал идэтин ылан Унегинова Розалия Унеги- новна диэн дьон-сэргэ олус убаастыыр учуутала буолбут этэ. Мин өйдүүрбүнэн, Саха сиригэр кэлбит бары кэриэйдэри, кытайдары депор- тациялааһын саҕаламмыта, паспордарын илиилэригэр биэртэрэ уонна, ким дой- дутугар тахсара көҥүл этэ. Онно биһиги аҕабыт дойдутугар Кэриэйэҕэ төннүбэтэҕэ, нууччалыы Сергей диэн ааты ылынан Саха сиригэр хаалбыта. Аҕам мин орто сүһүөх оскуолаҕа интернакка олорон үөрэнэр кэммэр, ыалдьан саас суол алдьа- нар кэмигэр өлөөхтөөбүтэ. Аҕам өлбүт сураҕын истэн учууталбыттан көҥүллэтэн көрбүтүм да, аҕыйах хонугунан сааскы уһун өрөбүл буолар диэн көҥүллээн ыып- патаҕа, онон аҕам көмүллэ сытар томтор сирин каникулга тиийэн ийэбинээн сыл- дьан көрбүппүт. Аҕабын тиһэх суолугар атаарбатахпыттан, ыалдьа сытар бүтэһик күннэригэр аттыгар буолбатахпыттан, билигин, сааһыран олорон, хомойорум кэмнээх буолуо дуо… Мин бэйэм Ньурбаҕа медицинскэй сиэстэрэлэр куурустарын бүтэрэн, Ньурба оройуонун Түмүк нэһилиэгэр, Маар сэлиэнньэтигэр пенсияҕа тахсыахпар диэри 40-ча сыл доруобуйа харыстабылын эйгэтигэр үтүө суобастаахтык үлэлээбитим. Ньурба Киирэбиттэн төрүттээх Васильев Прокопий Трофимович диэн киһиэхэ кэр- гэн тахсан 4 оҕону төрөтөн, иитэн үөрэхтээх үлэһит дьон оҥортообутум. Аҕабыт Маардааҕы СПТУга үлэлии сылдьан, баара-суоҕа 43 саастааҕар олорор дэриэ- бинэбит кытыытыгар баар үрэххэ ууга түһэн өлбүтэ. Кып-кыра, сыры-сыллатааҕы 4 оҕолорбун кууспутунан огдообо, тулаайах хаалан, аймахтарбыт, дьон-сэргэ үтүө өйөбүллэринэн, көмөлөрүнэн, сүөһү-ас тутан, үлэлээн оҕолорбун атахтарыгар ту- руорбутум. Улахан кыыс Валентина үрдүк үөрэхтээх быраас-эпидемиолог, Дьокуу- скайга олорор, кэргэннээх, уоллаах кыыс оҕолоохтор. Күтүөтүм Василий Петрович Григорьев үрдүк үөрэхтээх санитарнай быраас, Бүлүүгэ 10 сыл устата олорон үтүө суобастаахтык главнай санитарнай бырааһынан үлэлээбитэ. Иккис кыыс Тамара үрдүк үөрэхтээх учуутал идэлээх, өр сылларга, 20-тэн тахса сыл үөрэх эйгэтигэр үлэлээн кэллэ, кэргэнэ Петр Иванович Степанов суоппар идэлээх, уоллаах кыыс оҕолоохтор. Кыра кыыһым Фатима МВД систиэмэтигэр үлэлиир, полиция майо- ра, кыра уолум Альберт ыарыһахтыыр буолан үөрэммэтэҕэ, инбэлиит». Дьэ, ити курдук, биһиги тапталлаах ийэбит Ли Анна Сергеевна тыыннааҕар, биһиэхэ, оҕолоругар кэпсээн хаалбыт кэпсээниттэн эрэ эһэбит, кэриэй оҕонньоро Ли Пен Муи — Сергей Ли ыраах Корея сириттэн кэлэн күөх Ньурба сирин иккис дойду оҥостон, олох олорон ааспытын туһунан билэбит. Аныгы сайдыылаах олох- хо олорорбут быһыытынан, эһэбит Кореяҕа баар төрөппүт оҕолорун, сыдьаанна- рын билиэхпитин олус баҕарабыт. Элбэх кэриэй, кытай Саха сиригэр кэлэн үгүс саханы хоргуйууттан, өлөр өлүүттэн өрүһүйбүттэрин туһунан истэбит, кинилэр үрдүк ааттарыгар сүгүрүйэбит, ытыктыыбыт, кинилэр сыдьааннара, биһиги эһэ- лэрбит, хос эһэлэрбит ааттарынан киэн туттабыт! Улуу Кыайыы 75 сыла туолар өрөгөйдөөх сылыгар хас биирдии Саха сиригэр кэлэн олохсуйбут кэриэй, кытай дьоммут аатын үрдүктүк тутан, кинилэр ааттарын үйэтитэр биһиги ытык иэспит.

Сигэлэр

http://yakutians.com/nurba-siriger-silis-tardan/