Олох биирдэ бэриллэр!

[[|обрамить|слева|http://fotki.ykt.ru/albums/userpics/2013/12-18/1387367836_1207282139loh_biirde_m.jpg]]

Күндү ааҕааччым, суруйар ыстатыйабар арыгы алдьархайын хайдах баарынан, кырдьыгынан көрдөрүөҕүм. Баҕар, сорох сиринэн ааҕарга ыарахан буолуо гынан баран, мантан атыннык суруйдахха ситэтэ суох буолсу.

Илиилэрбиттэн уонна хаҥас атаҕым улахан тарбаҕын төбөтүттэн ураты тугум да эмсэҕэлээбэтэх. Илиим бүлгүммэр диэри бэрэбинэ курдук үллэн таҕыста. Онтум түүн тииһиктээн утуппата. Футболкабын устан кэбиһэр өй киирээхтээбэтэҕэ, сиэхтэрэ быһа киирэн биир сор буолла. Балаатаҕа бииргэ сытааччыларбыт сорохторо кыайан турбаттар. Ол иһин таас бааҥкаҕа убаҕастаан баран, киирэр-тахсар дьонунан сүөкэттэрэллэр. Балаатабытыгар араас ыарыһах баар: умайбыт, үлүйбүт, охтубут, сууллубут, кырбаммыт... Саҥа киирээччилэр арыгыларын-табахтарын сыттара, өлөр-тиллэр былдьаһыгар сытан таҥастарыгар холлон кэбиспиттэрэ, кир-хох иҥмитэ барыта булкуһан «арамааппыт» диэн амырыын. Сытан эрэ тахсан киирээччи үгүс. Сорохтор, сиэстэрэни күүтэ сатаан баран, төлө ыытан кэбиһэллэр. Ол курдук ким эрэ уларытыар диэри — күҥкүйүү. Көрүдүөргэ — умайбыттар, үлүйбүттэр өҥнөөх ойуулара ыйанан турар, ону сиргэнэ-сиргэнэ көрөбүт (аҕыйах хонугунан бэйэбит илиибит-атахпыт маннык буолан тахсыа диэхпит дуо?). Бу хартыыналары арыгы атыылыыр сиргэ ыйыыллара буоллар дэһэбит. Баҕар, биир эмэ киһи туттунуо эбитэ буолуо.

Бэрэбинэ курдук сүүлэ иһэн тахсыбыт илиилэрим, түүн тэһэ баран, онто да суох кирдээх утуйар таҥаһым хаан-ириҥэ булкаастаах убаҕаһынан ньамахтанна. Ыарыыта диибин диэн. Арай, илиилэргин өрө уунан сыттахха арыый буолар да, төһө өр оннук сытыаххыный. Мөхсөбүн аҕай. Көрөр киһитэ суох иэдэйииһибин. Дьэ, мин аҕай диэн дархаһыйан, арыгынан утахтанан бэйэбин да, дьоммун да эрэй бөҕөтүгэр тэптим быһыылаах. Кыһыйбытым-абарбытым иннигэр аны-кэлэн хайыахпыный?! Түспүт ыалбар, быраатым аахха, ханна баарбын биллэриэх эбиппин да, хайдах сибээстэһиэх муҥум эбитэ буолла: төлөпүөннэрэ суох, куорат түгэҕэр олороллор. Бииргэ сытар дьоммун кытта син билсэ сатаатым. Аны биир кыһалҕа күөрэйэн таҕыста: тахсан киирэрим. Үлүйбүт илиибинэн ыстааммын сатаан сулбуруппаппын, аны улахаммар сырыттахха хайдах соттобун?... Барыта – арыгыттан. Нэдиэлэ курдук арыгылаабыт киһи бастаан утаа тугу аһыаҕай. Онтон эдэр организмым син биир аһылык көрдүүр буоллаҕа дии. Улаханныыртан туттунан аһылыкпын көҕүрэтэн, тулуйа-тулуйа сылдьарга күһэлинним. Эрэйдэнним аҕай. Киһи кыбыстыах, тахсан киирэ олорор киһини көрөн кинини ымсыыра саныыр курдук буоллум.

Арай биир күн, оргуйбут ууга буһан сытар сиэнин харайсар, Үөһээ Бүлүү дуу, Бүлүү дуу кырдьаҕаһа куоракка тахсарыгар дьонум ханан олороллорун ыйытан-ойуулатан, миигиттэн сурук илдьэ барда. Ол күнү быһа оҕонньорбун кэтэһэн бөҕө буоллум. Булуо дуо быраатым аах дьиэлэрин? Киһи баар буолуо дуо дьиэҕэ, кини тиийэригэр? Арай куорат ыала киллэрбэтин? Дьэ, күүттэххэ күн уһуур да буолар эбит. Кырдьаҕаһым барахсан дьоммун булан, илдьиппин тиэрпитин истэн үөрбүппүн эриэхсит. Бу кырдьаҕаспар махталым муҥура суох, хомойуох иһин, аатын-суолун умнубуппун. Дьонум кэлэн көрүстүлэр, кийиитим барахсан ытаан-соҥоон бараахтаата. Аныгыскы эриэйсэнэн кэргэним көтөн кэлэр буолбут. Инньэ гынан, дьэ үөһэ тыынным. Арай биир сарсыарда маҥан халааттаах кыыс бөҕөтө кэллэ. Биир бааһынайдыҥы, ачыкылаах саҥарбыт-иҥэрбит дьахтар кэнниттэн сылдьан биһигини кэрийэн көрөллөр, үлүйүүбүт-умайыыбыт истиэпэнин эҥин ырыталлар. Устудьуоннар эбит. Кыбыстан да диэн ханна бараахтыахпытый, сукуһан баран олороохтоотохпут дии. Салайааччыларын маннааҕылар бэркэ билэллэр бадахтаах. Мин хаһан быстарарбын уонна төһө өр сыппыппын ыйыталаһан баран айдаан бөҕөтүн тарта: хайдах нэдиэлэ эрэ сыппытын кэннэ эпэрээссийэлиигит диэн. Үлүйбүт киһини үлүйүү кыраныыссата тахсыар диэри, кырата икки нэдиэлэ курдук күүттэриэхтээх үһүлэр. Эрдэ быһылыннаҕына, үлүйүү, эбэтэр өлбүт эт тахса турар. Хос-хос быһыллыан сөп. Мин онон сүгэ түһүөр диэри сынньанар «дүлүҥ» буоллум (дьиҥнээхтик). Кэлин, хос-хос быстарар дьону көрдөхпүнэ-иһиттэхпинэ, миэхэ ол кып-кыратык көстөн ааһаары, холооно суох улахан үтүөнү оҥорбут (хомойуох иһин, аатын да билбэппин) барахсаны өйдүү түһэбин. Идэлэрин итинник баһылаабыт, бэриниилээх дьоммут элбии туралларыгар баҕарабын.

Ити курдук, кэргэним кэлиэр диэри улахаммын тахсан киирбэккэ эрэ сырыттым. Таҥара накааһа эбит. Ити кыһалҕа барыбытыгар да сытыытык турар быһыылааҕа: кыра наадабытыгар син бэйэ-бэйэбитигэр көмөлөсүһэн сылдьарбыт, сорохтор бэйэлэрэ бэйэлэрин син хааччыналлар. Эбиитин туалеппыт уопсай буолан буоратта. Ол эбэтэр, ким урут киирбит: дьахталлар киирдэхтэринэ — дьахталлар, эр дьон киирдэхтэринэ — эр дьон туалета буолар.

Бу айылаах «үтүөҕэ» тиэрдибит арыгы туһунан.

Биһиги бары да кэриэтэ арыгыттан сылтаан оһолго-дэҥҥэ түбэспит дьоммут. Туох эрэ улахан сэрии буола турарын курдук этэ. Умайбыт-үлүйбүт, кырбаммыт-эттэммит, охтубут-сууллубут бөҕө харыыта суох суккуллар. Бу тухары арыгы кыттыгаһа суох буолбат. Саҥа киһи киирдэҕин ахсын «мин эрэ буолбатах эбиппин» диэн, биһиги, иһээччилэр, бэйэмсэх уонна ханыы тардынар үгэспитинэн, испитигэр үөрэбит. Төһөнөн сололоох-чыыннаах киһи киирэр да, оччонон үөрүүбүт үрдүүр. Биир албакаат уол тарбахтарын үлүтэн киирбитэ, хата быһыллыбатаҕа. Ол оннугар биһиги «оннооҕор бу суут-сокуон дьоно итирэн үлүйэллэр эбит» диэн үөрсүбүппүт. Арыгы обургу киһини дуоһунаһынан, сааһынан, омугунан да араарбат. Кырдьыга даҕаны, бары да арыгы быһа сиэбит мэйиибитигэр ханыы тардынар, бэйэмсэх санаабытыгар онтон атын санаа киириэн да сатаммат буоллаҕа.

Ол эрээри биһиги испитигэр арыгыны испэт буолан баран арыгыттан эмсэҕэлээбиттэр эмиэ бааллара. Ол курдук, биир Ньурбаттан төрүттээх кырдьаҕас, дьиэ кэргэн Саҥа дьыллааҕы нуорматын (арыгы толуонун) ылан баран маҕаһыынтан тахсан истэҕинэ, арыгытын былдьаары хатыйан охторбуттара, улаханнык ыарыыланан суһал көмөнөн биһиэхэ киирбитэ. Дьэ, иһээччилэр кыыллара турбут да эбит. Оҕонньору балаатаҕа миэстэ суоҕуттан көрүдүөргэ сытыарбыттара. Бадаҕа, уоллаах кийиитэ быһыылаахтара, бэркэ харайаллара. Биһиги улууспут аҕа баһылыга кинилэр нэһилиэктэриттэн төрүттээх эбит. Онон аймаҕырҕаһан билсэн, хойуккааҥҥа диэри сэһэргэстибит. Сарсыныгар туран көрбүппүт, дьоммут суохтар, оҕонньор куойката кураанах. Ыйыталан билбиппит, кырдьаҕаспыт барахсан «өбүгэлэригэр айаннаабыт»... Өссө да олоруох кырдьаҕас барахсан, арыгы сиэртибэтэ буолаахтаабыта. Дьэ, кырыыстаах ас диэтэҕиҥ! Бу өлүү кэнниттэн миэхэ аан бастаан арыгылааһыҥҥа утарылаһар туох эрэ санаа охсуллан ааспыта. Тоҕо ким эрэ арыгылаан иһэ аһыйбытыгар ити кырдьаҕас, онто да суох кылгаабыт олоҕо толук буолуохтааҕый?!

Кэргэним кэлээтин кытта мин улахаммар тахсан киирэн, киһи тэҥэ суох буоллум. Куоракка баар аймахтарым, урууларым кэлэ сылдьан эҥин сүргэм көтөҕүлүннэ. Хаһыат, сурунаал бөҕөтүн аҕаллылар. Кэргэним дойдубуттан таба быара, уулаах отон аҕалан, сүрэхпин-быарбын сойуттум.

Биирдэ үлүйбүттэр отделениеларын сэбиэдиссэйэ Н.Н. Божедонов кэбиниэтигэр ыҥыран ону-маны ыйыталаста. Оҕолорбун, кэргэним, дьонум тустарынан. Онтон сыыйа омук оҥорор протеһын туһунан кэпсээн барда. Мин төбөбөр сыыйа илиилэрбиттэн матан эрэрим биллэн барда. Бу тухары эмтээн-томтоон илиилээх хаалыам диэн, кыра да буоллар, эрэҥкэдийэрим симэлийдэҕэ. Хараҕым уута ыгыллан тахсыбытын билбэккэ да хааллым. Сарсын мин хаҥас илиибин быһар буоллулар. Дьэ хайдах буолабын онтон, дьонум-сэргэм хайдах ылынар арыгылаан баран, үлүйэн илиитин быстарбыт киһийдэҕи. Оҕолорум барахсаттар төһө эрэ кыбыстыыга бараллар? Оҕолор бэйэлэрин истэригэр кырыктаах баҕайы буолааччылар. Үөҕэн, ыстырыыстаан сордууллара буолуо аҕаҕыт илиитэ суох диэн. Оттон таптыыр киһини кууһар, кыра оҕону көтөҕөр дьол диэнтэн маттаҕым ити. Хайа, оттон тахсан киирэрбэр куруук киһи батыһыннарыылаах сылдьыах муҥум дуу. Олус эрэйи көрөөрү гыннахха, бу эрэйдээх-буруйдаах сир ийэ үрдүттэн эрдэ-сылла күрэнэр ордук буолсу дуу... Арыгы обургу тэптэ да тэптэ. Ол иһин да, кэлин олус кэбилэммитим.

Операционнайга эмиэ устудьуон бөҕөтө. Дьэ, кыргыттарга табыллыбыт киһибин быһыылаах, саатар илиим быһылларыгар кытары кыргыттардаах буоллаҕым. Барахсаттар, ол да буоллар көмөлөстөхтөрө дии: кыргыттар көрөн турдахтарына хайдах мөлтөөн биэриэххиний, тулуйаргар эрэ тиийэр буоллаҕыҥ. Бастаан норкуос биэрээри гыммыттарын «ылбаппын, маннык быһыҥ, тулуйуом» диэн айдааран турдум. Николай Николаевич сүүрэн кэллэ «сүрэҕэ үчүгэй эбит, «местнэйдээн» баран оҥоруҥ» диэтэ. Ол аата, быһыллар илиибин эрэ утуталлар, бэйэбин бүтүннүү буолбатах. Илиибэр укуол бөҕөтүн туруордулар. Сотору соҕус илиим дыҥ курдук буолан хаалла: иннэнэн астахтарына, сөмүйэнэн анньар курдук буолла. Илиибин хайдах быһалларын үөһээҥҥи лаампалардаах сиэркилэнэн көрө сыттым. Бу эрбиилэрэ эҥин боростуойун. Мэктиэтигэр, дьэбиннээх курдук. Тааҕы-таах эрбээн баран тосту тутан, ылан быраҕан кэбистилэр. Биирдэ ньиэрбэбин таарыйдылар быһыылаах: туймааран ыллым. «Тоҕо киһини уотунан оҕустараҕыт» диэн дьээбэлэнэ сытабын. Кытаатыҥ, түргэнник бүтүҥ, айыкка. Тиритэн, уу-чоккурас буоллум. Утаттым аҕай, тигэллэригэр ыарыыланным да, тулуйдум. Дьэ бүттүлэр...

Иккис илиибин нэдиэлэ курдугунан диэн буолла. Киһи көмөтө суох тугу да туттубат буолан хааллым. Иккиспин быстахтарына, олох да иэдэйии буолсу. Оттон хайдах эрэ дойдуну буллахха тугу эмэ тобулаа инибин. Ама, бу орто дойдуга, мин баара-суоҕа бачча сааспар эрэ диэри олороору кэлбитим буолуо дуо?! Аҕам-ийэм миигин баччаҕа кэлэн баран илиилэрэ суох хааллын диэн төрөппүттэрэ-ииппиттэрэ буолуо дуо?

Нэдиэлэ курдугунан аны иккис илиим быһыллыбыта. Кыра оҕо курдук буола түстүм, киһитэ суох ончу тугу да гыммаппын. Дьэ, өйдөөтүм, таҥара киһиэхэ илии диэн хайдахтаах бэлэҕи оҥорбутун. Киһи бэйэтэ таҥара биэрбит илиитин курдугу хаһан да оҥоруо суоҕун. Ханна эрэ кыраныысса таһыгар оҥороллор диэн үһү-таамах кэпсээн баар да, баҕа санаа эрэ буолаахтаатаҕа. Арай хаачыстыбатынан эрэ ордук буолуо. Бастаан, илиитэ суох буоллаҕым утаата, мин эмиэ ол остуоруйаны итэҕэйэр этим. Кыһалҕам элбээтэ, саамай боростуойун да ылан көрдөххө — тарбаныы. Илиилээх киһи дэбигис өйдөөбөт кыһалҕата. Мин билигин ынах барахсан ханна эрэ маска-окко аалына турарын көрдөхпүнэ, олус аһынабын. Тиийэн тарбаан биэриэх санаам кэлэр. Ити кыһыйбыт сиргин аалынаргар сөптөөх маһы-оту булунуоххун наада. Тахсан киирии эрэйин туһунан эттэххэ, ыстааҥҥын хайдах эмэ түһэриннэххинэ, тардынаргар син биир киһитэ суох сатаммаккын. Хайдах соттор туһунан этэ да барыллыбат. Суунар-тараанар эмиэ кыаллыбат. Илийбит мыыланы кыайан да туппат буоллаҕыҥ. Тимэхтээх таҥаһы эмиэ таҥныбаккын. Итии иһити туппаккын. Кыра оҕону көтөҕөр, таптыыр киһини кууһар дьол аны тосхойбот. Маны таһынан, суруйаргар түһэн испэт пааста, эрэй бөҕөтүнэн эрийтэрэн баран, атын сиргэ тиийэр төлөпүөн кыһыыта-абата. Ити мин саҥа олоҕум кыһалҕатын сорҕото эрэ.

Маны барытын мин аһыннараары суруйбаппын. Маннык олоҕу арыгы көмөтүнэн бэйэм талан ыллаҕым. Арааһа, олох барыта бырааһынньык курдук буоллаҕына, үөһээҥҥилэр сөбүлээбэттэр, киһи бу Орто дойдуга ананан кэлбит аналын толорботоҕуна, син биир ирдииллэр быһыылаах. Кыһын устата элбэх да сордоох илиититтэн-атаҕыттан матар эбит. Кинилэр бары киэҥ Саха сирин устун тарҕанан, сүтэн-оһон хаалан, биллибэт эбит буоллахтара... Итилэртэн үксүлэрэ синэ биир диэн баран, арыгы дьэбэрэтигэр аны хаһан да күөрэйбэттии түһэллэр быһыылаах. Оттон ийэлээх, халыҥ аймахтаах өттүлэрэ, ордук ыал кыралара-атаахтара буоллаҕына, кыҥкыйданан, кини саҕа атаҕастаммыт суох аатыран, аһаан-сиэн, сордорун-сордоон, муҥнарын-муҥнаан сырыттахтара. Бэрт аҕыйахтара бу үөһээлэр ыыппыт үөрэхтэрин өйдөөн, сиргэ кэлбит аналын толорор быһыылаах. Ити курдук, бу күн сиригэр үктэнэн, дойдум, дьонум туһа диэн, туох да күттүөннээҕи оҥорбокко, өйүм-санаам барыта арыгы дьаарынан бүрүллэн, күөгэйэр күммэр сылдьан очурга ыарыылаахтык оҕустарбытым...