Омонимия

Биир тыл элбэх суолталаныытыттан омоним тыллары араарар наада. Ол курдук биир тыл тус-туҺунан суолталара ис хоҺооннорунан бэйэ-бэйэлэриттэн ситимнээх эбит буоллахтарына тугунан да ситимнэспэт олох атын-атын өйдөбүллэр биирдик этиллэр түбэлтэлэрэ баар буолар.

Холобур: ас (аҺылык) уонна ас (киҺи баттаҕа), мооньоҕон (кус арааҺа) уонна мооньоҕон (сир аҺын арааҺа), саас (дьыл кэмэ) уонна саас (туох эмэ дьаптала), өл (собо иҺэ) уонна өл (өлөн хаал).

Маннык тыллар этиллиилэрэ төҺө да биирин иҺин, ис хоҺооннорунан туох да ситимнэрэ суоҕун быҺыытынан тус-туҺунан тыллар курдук көрүллэллэр. Атыннык эттэххэ, тыл биир кэлимэ этиллиитэ эрэ бииринэн быҺаарыллыбат, суолтатынан эмиэ биир кэлим буолуохтаах. Оттон, холобур, ас (аҺылык) уонна ас (баттах) диэн тыллары тугунан да ситимнээн өйдүөххэ табыллыбат. Онон бут ус-туҺунан тыллар биирдик этиллиилэрэ.

Биирдик этиллэр тус-туҺунан тыллары омонимнар дэнэр.

Омонимнар ис хоҺооннорунан сыҺыана суох тыллар этиллиилэрэ түбэспиччэ сөп түбэсиҺиитинэн үөскүүллэр. Онон омонимнары төрүттэринэн олох атын-атын дьон биир араспаанньаламмыттарын кытта тэңниэххэ сөп.

Омонимнар хас биирдиилэрин суолталарын тус-туҺунан көруллэр. Холобур, ас (аҺылык) уонна ас (баттах) диэннэри ылыаҕың. Бастакы омоним түөрт суолталаах:

1. АҺылык. Аста астаа.
2. Үүнээйи сиэнэр чааҺа. Хортуоппуй аҺа. Бурдук аҺа.
3. Искэн ириңэтэ. Кутургуйа аҺа.
4. (көспүт суолта) ТуҺа. ӨҺөспүттэн ас тахсыа суоҕа. Оттон иккис омоним соҕотох суолталаах: киҺи баттаҕа.

Тылдьыттарга омонимнар алфавитынан бииргэ түбэҺэллэр. Ону ааҕааччы арааран өйдүүрүн наадатыгар хас биирдии тыл сыыппаранан нүөмэрдэнэн бэриллэр.

Омонимныы буолуохтарын сөп биир да, атын-атын да саңа чаастарыгар киирэр тыллар: иит (киҺини-сүөҺүнү) уонна иит (сааны) – иккиэн туохтуурдар, уол (уол оҕо) уонна уол (быҺаҕас түс) – бастакыта аат тыл, иккиҺэ туохтуур. Биир саңа чааҺыгар киирэр омонимнары сорохтор лексическэй, оттон атын-атын саңа чаастарыгар киирээччилэри морфологическай омонимнар диэн ааттыыллар. (Будаков 39–40)

Саха тылыгар биир тыл уларыйбакка эрэ атын-атын саңа чаастарын суолталарыгар туттулуута баар: тыын (Тыыным кылгыыр – аат тыл; Дириңник тыын – туохтуур), тоң (Тымныыга тоң – туохтуур; тоң ас – даҕааҺын), алҕас (АлҕаҺы оңор – аат тыл; Алҕас тыл – даҕааҺын; Алҕас эт – сыҺыат). Биир тыл маннык атын-атын саңа чаастарын суолталарыгар туттуллуута тус-туҺунан тыл курдук көрүллэр, онон лексико–грамматическай омонимнар (атыннык, конверсия омонимнар) үөскүүллэр (будаков 40).

Дьиңнээх омонимнартан ураты үгүстэр өссө омоформалар, омографтар, омофоннар диэннэри араараллар.

Омоформалар диэн тыллар, олохторунан буолбакка, хайа эмэ биир түптэринэн сөп түбэсиҺиилэрэ ааттанар. Холобур: көмүс (аат тыл төрүт падеҺа) уонна көмүс (көм туохтуур холбуу туҺаайыыта), өрүскэ (өрүс диэн аат тыл сыҺыарыы падеҺа) уонна өрүскэ (даҕааҺын), суоллар (аат тыл элбэх ахсаана) уонна суоллар (суолун туохтуур билиңңи кэмин биир ахсааңңа 3-с сирэйин түбэ) уо.д.а.

Омографтар — атын-атыннык этиллэр эрээри биирдик суруллар, а.э. суруллууларынан сөп түбэсиҺэр, тыллар: айыы (тугу эмэ айан оңоруу) уонна айыы (мурун й дорҕоонунан саңарыллар: үгэҺи, сиэри кэҺии), хайыы (тугу эм, холобур, тымныыттан харыстаан тугунан эмэ тулалааҺын), уонна (ситим тыл, бастакы сүҺүөҕэр охсуулаах).

Омофоннар – тус-туҺунаннык суруллар гынан баран биирдик этиллэр тыллар. Холобур: бас (театральнай термин, баас диэн саңарыллар) уонна баас (туох эмэ бааҺа). Омофоннар, дьигинэн, дьиңнээх омонимнар бэлиэлэрэ бэлиэлээхтэр (этиллиилэрэ биир). Суруллуулара тус-туҺунана орфографияттан тутулуктаах. Онон тыл лексическэй тиҺилин иҺинэн көрөр буоллаха омофоннары дьиңнээх омонимнартан араарар табыллыбат.

Омонимнар үөскүүллэригэр тус-туҺунан тыллар этиллиилэрин сөп түбэсиҺиитэ икки сүрүн төрүттээх:

1. Тыл фонетическай тиҺилин историческай уларыйыыта, Холобур, былыргы тюрк тылыгар аш (аҺылык), сач (баттах), ач (арый) уонна санч (үтүрүй, антах ас) диэн атын-атыннык этиллэр тыллар тыл фонетическай тиҺилигэр тахсыбыт уларыйыылар түмүктэригэр саха тылыгар бары биирдик этиллэр буолбуттар. Ол иҺин билигин биҺиги ас диэн түөрт омонимы араарабыт:
   • ас 1 (аҺылык),
   • ас 2 (баттах),
   • ас 3 (арый), уонна
   • ас 4 (үтүрүй).
2. Атын омуктар тылларыттан ылыныы. Холобур, нууччаттан киирэр тыллар саха бэйэтин тылларын кытта биирдик этиллэллэриттэн омонимнар үөскүүллэр. Холобур, таас (хайа боруодата) уонна таас (иҺит) – бастакы төрүт саха тыла, кэнникитэ нууччалыы «таз» диэнтэн, туус (аска тутар тума) уонна туус (хаарты хараҕа) – бастакы төрүт саха тыла, кэнникитэ нууччалыы «туз» диэнтэн, буут (киҺи-сүөҺү миэстэтэ) уонна буут (ыйааҺын мээрэйэ) – бастакы тыл төрүт сахалыы, иккис нууччалыы «пуд» диэнтэн.

Атын-атын тыллар этиллиилэрин түбэспиччэ сөп түбэҺиититтэн ураты омонимнар биир тыл тус-туҺунан суолталарын ыккардынааҕы ситимнэрэ умнуллуутуттан эмиэ үөскүүллэр. Холобур, сахаҕа атах оньуутугар туттуллар туос диэн тылы (уон икки туоска кылыйыы) билигин ким даҕаны хатың туоҺун кытта ситимнээн өйдөөбөтө буолуо. Оттон атах ооньуутун олуга бастаан ааттанарыгар хатың туоҺуттан ааттаммыта улахан мунааҕа суох: былыр атах ооньуутугар хатың туоҺун бэлиэ оңостоллоро эбитэ буолуо. Ол гынан баран билигин ол умнуллубут. Онон бу икки тылы омонимнар курдук көрөр табыгастаах: атах ооньуутугар туос диэн тыл, хатың туоҺун өйдөбүлүн кытта ситимин сүтэрэн, аңардас атах ооньуутун олугун эрэ курдук өйдөнөр буолбут.

Омонимнар тылдьыттарга ордук толору көстөллөр.

Туhаныллыбыт литирэтиирэ

• Антонов Н.К. «Саха тылын лексиката», якутск 1984с.
• Афанасьев П.С. «Саха тыла. Лексикология»
• Васильев Г.М. «Нууччалыы сахалыы поэтическай тылдьыт» 1976с. Дьокуускай.
• Харитонов Л.Н. «Нууччалыы-сахалыы тылдьыт», якутск 1968-1970с.