Ороһу сис дьоно

Ороһуга былыр-былыргыттан улахан кэпсэллээх улуу баай киһи, дьон этэринэн үөскээбэтэх сирэ эбит. Буолан баран сис ыаллар, дьону-аймаҕы хара баттаабатах, төттөрүтүн нэһилиэктэрин иилээн-саҕалаан аһатан-сиэтэн олорбут дьоннор бааллар эбит. Кинилэр тустарынан сырдаттахха маннык:

ЛОГЛОРУТТА ОХОНООҺОЙ. Ороһу нэһилиэгэр "Өтөхтөөх" диэн сиргэ сэбиэскэй кэмҥэ сайылык буола сылдьыбыт олоҕор Логлорутта Охонооһой диэн сэниэ сис киһи олорбут.Бу киһи олоҕо билигин Ороһу күөлүн уҥуоргу өттүнээҕи били-арыы нөҥүө өттүгэр Бырааба анна диэн ааттанар күөл кытыытыгар эбит. Логлорутта баай бириэмэтигэр Үөһээ Бүлүү улууһун киинэ Бырааба (управа) буоллун диэн түөрэх кээспиттэр даҕаны сатамматах. Онуоха бу баай киһи этии киллэрбит: "Мин олорор сирбэр Өтөхтөөххө түөрэхтэ кээһиҥ, баҕар манна улуус киинэ буолаарай", - диэбит. Ону оччотооҕу хамыыһыйалар Өтөхтөөххө түөрэх шарик түһэрбиттэр. Онтукалара сөрү-сөп буолан тахсар. Ону хамыһыыйа дьонноро бу сири: "Наһаа кыараҕас, улуус киинэ эбэтэр дэриэбинэ тутуллар кыаҕа суох", - диэн быһаарбыттар. Логлорутта ити ыра санаата туолбатаҕыттан абаран: "Саатар бу Өтөхтөөхпөр таҥара дьиэтин туттаран бар дьоммор таҥараҕа тиксэллэрин уонна саҥа төрөөбүт оҕjлору таҥараҕа сүрэхтэнэллэрин хааччыйарым буоллар санаам туолуо этэ", - диэбит. Ол санаатын толорон, Өтөхтөөх тумулугар, бэйэтин үбүнэн-аһынан таҥара дьиэтин туттарбыт. бу улууканнаах дьоһуннаах дьиэни эмиэ Ороһу олохтооҕо Бүргэс Өлөксөй диэн аатырбыт мас ууһа киһи салалтатынан туппуттар. Бу дьиэ куолакала эрэ суоҕа уонна сулууспалаабатах. Мин уончалаах уол буолуохпар диэри турбута. Онтон "Саҥа олох" кохоз салалтатын ыйааҕынан көтүрэн илдьэн Ньэгэдьээккэ сибиинньэ хотоно оҥорбуттара. Өтөхтөөххө турбут таҥара дьиэтин миэстэтэ билигин Чочуобуна тумса эбэтэр тумула диэн ааттанар.

БАХЧЫТА БААЙ

Логлорутта уола Бугууйап Сэмэн-Бахчыта аҕатын олоҕун салҕаан эмиэ сис ыал буолан бэйэтин бириэмэтигэр көрүлээн-нарылаан олорбут киһинэн биллэр. Кини хас сайын аайы окко киириэх иннинэ ыһыах ыһара үһү уонна тустууну атах оонньуутун ону тэҥэ ат сүүрүүтүн тэрийэн, дьону-сэргэни аһатан-сиэтэн, көрү-нары көҕүлүттэн тутан оонньоторун сөбүлүүрэ үһү. Кини ыччаттара кыыһа Аана уонна уола Охонооһой диэннэр.

КЫЫННЬААХЫ

Бахчыта кыыһын Аананы Кыынньаахы диэн дьадаҥы киһи уола Хабырыыл Кыынньаахырап кэргэн ылар. Бахчыта кыыһа Аана элбэх энньэлээх сүктэн Кыынньаахы олоҕор кэлэр уонна бу Хабырыылынаан хойут байан-тайан 300-чэ сүөһүлээх Ороһу сис ыаллара буолан олорбуттар. Кини сайылыга Ньэгэдьээккэ, оттон кыһыҥҥы олоҕо Дылбыгыр диэн алааска эбит. Бу Кыынньаахырап Хабырыылга чугас дьадаҥы Үллэһэр диэн оҕонньор олорбут. Бу оҕонньор Баһылай Татаар, Федор-Мэндиэсэ, Бүөтүр-Чөөчөлбө уонна Өлөксөй-Тоотуо диэн уолаттардааҕа. Кыынньаахырапка бу уолаттар отун-маһын бэлэмигэр элбэхтик үлэлээбиттэр. Итини таһынан Бөлтөкө уонна Тылбыыкаан диэн дьатар (тыла суох) хотон, дьиэ үлэтигэр үлэлээбит дьоннорунан биллэллэр. Баай кыынньаахырап бэйэтэ тутан олорор сүөһүтүттэн ураты элбэх ахсааннаах сүөһүттэн нэһилиэгин ыалын ахсын биирдиини эбэтэр иккилиини ыан иһиҥ уонна төрүөҕүттэн биири идэһэ гыныҥ диэн төптөрү көрдөөһүнэ суох ииттэрэргэ биэрэр эбит. Кини сүөһүлээбит ыалларыгар: "Миэхэ арыыта туттарыҥ", - диэн сорудах биэрэр эбит. Кыынньаахырап хас эмит мэһэмээн арыыны ылар үһү, онтон үүтүн ордугун ыаллар бэйэлэрэ туһанар эбиттэр. Аны туран күһүн күөл мууһа турбутун кэннэ мууска сүүһүнэн кэмнээх сүөһүтүн киллэрэн, нэһилиэгин дьонун мунньан хас күһүн аайы өлөттөрөр эбит. Кини Дылбыгыр диэн алаас көлүөйэтин ортотугар ааттаах улахан ампаардааҕа үһү, онно сүөһүтүн этин уктарар эбит. Ити өлөттөрбүт сүөһүтүн баһын, туйаҕын, иһин уонна тириитин нэһилиэгин дьонугар барытын үллэрэн биэрэрэ. Ол ылбыт дьоннор биирдии эбэтэр иккилии-үстүү күн киниэхэ үлэлээн биэрэллэр эбит. Дьэ уонна сүүрбэччэ атынан этин-арыытын тиэйэн Өлүөхүмэҕэ (Аанньаахха) эргинээри айаҥҥа барар эбит. Кини аатырбыт сүүрүк уонна сэлиик Чоҕулуйа диэн атынан айынньыттарын иннигэр барар үһү уонна хас симиэбийэ аайы от атыылаһан бэлэмнээн иһэр эбит. Дьэ, ити курдук сылын аайы эргинэн бэйэтин нэһилиэгин дьонун-сэргэтин табаарынан, чэйинэн, табаҕынан, бурдугунан , ат сэбинэн уонна хотуурунан хааччыйара үһү. Бу этиллибит малы кини эмиэ үлэҕэ диэн ааттаан түҥэтэр эбит, харчы диэни ылбата үһү. Хабырыыл Кыынньаахырап аны биир үтүөтэ диэн бандьыыттааһын саҕана ороспуойдарга дьону-сэргэни донуостаан киһини өлөттөрбөтөҕө. Ороһуга бандьыыттар киһини өлөрбөтөхтөрө. Ити тыллаһыы суоҕунан быһаарыллар. Онтон атын нэһилиэктэргэ дьону тыллаан биэрэн бандьыыттарга өлөттөрүү баара. Аны туран бу Кыынньаахы ыччата суоҕа, ол даҕаны буоллар: "Нэһилиэгим оҕолоро үөрэниэхтэрэ", - диирэ үһү. Кини Ньэгэдьээккэ 1928 сылтан саҕалаан оскуола дьиэтин туттаран испит. Оччотооҕу сэбиэт председателэ Чобуров Василий Васильевич ол кэмҥэ Ороһуга оскуоланы аһарга Бүлүү куоратын райсоветын уонна үөрэҕэрии салаататтын көҥүл-ыйаах ылан тахсар. Дьэ ити кэннэ бу В.В.Чобуров кыынньаахы оҕонньорго баран сэһэргээбит: "Дьэ, Ороһуга оскуола аһыллар көҥүлүн ыллым", - диэбит. Ону оҕонньор истэн наһаа үөрбүт уонна эппит: "Кырдьык үчүгэй дьыала буолбут онон бэрэбинэбин ону тэҥэ түннүгүм тааһын, кирпииччэбин уонна оһохтор хаппахтарын, сабыыларын муохпун барытын ылыҥ", - диэбит. Онон Ороһу оскуолатын дьиэтин тутан барбыттар. Ол курдук Кыынньаахырап Хабырыыл баай бэйэтин нэһилиэгин дьонугар-сэргэтигэр үтүөтэ-өҥөтө элбэх. Кинини олохтоохтор олус ытыктыыр кырдьаҕастара этэ. Ол даҕаны иһин быһылаах сэбиэскэй былаас кинини кулаак гымматаҕа дииллэр. Кини колхозка бэйэтин кыайар үлэтигэр үлэлээбит киһиннэн биллэр. Кинини үчүгэйдик билэр дьоннор оһуобай киэҥ көҕүстээх , улахан өйдөөх киһиннэн билинэллэр эбит. Кырдьык ыраас сэбэрэлээх бөдөҥ саҥалаах 180 см үрдүктээх киһи этэ. Оҕонньору кырдьыбытын кэннэ көрөр этим. Кини 1953 сыллаахха 85 сааһыгар өлбүтэ. Онон Кыынньаахырап Хабырыыл күн сиригэр олорон ааспыт олоҕо үлэтэ-хамнаһа уонна үбэ-аһа билиҥҥи биһиги арендабытыгар уонна колхоз олоҕор лаппа майгынныыр диэххэ сөп.