Орто Бүлүү улууһа

Орто Бүлүү улууһа — Саха уобалаһыгар уонна Саха АССР-га баар буола сылдьыбыт Хампаҕа кииннээх улуус. Билигин нэһилиэктэрэ аныгы Бүлүү, Үөһээ Бүлүү уонна Кэбээйи улуустарын иһигэр киирсэллэр.

Ф. Г. Сафронов Бүлүү сүнньүгэр 1770 сылтан улуустар тэриллибиттэрэ диэн быһаарар. Орто Бүлүү, Үөһээ Бүлүү, Сунтаар улуустара тэриллибиттэрэ диир.

Орто Бүлүү улууһугар 1808 сыллаахха 12 нэһилиэк киирэрэ. Онтон 1858 сыллаахха 13 нэһилиэк буолбута: 4 Тоҕус нэһилиэгэ, Лүүчүн, Куокуй, Кэбээйи, Дьөккөн, Мукучу, Тыайа, Кырыкый, Кыргыдай, Өргүөт нэһилиэктэрэ. Улуус киинэ Хампаҕа этэ, туора урдустар быраабалара (нууч. инородная управа) онно баара.

Улуус бастакы салайааччыта (ол саҕана маамыктаах судьуйа диэн ааттанар) Максим Гоголев диэн киһи олорбут. Бу киһи Хаҥаласка 1682 сыллаахха хам баттаммыт бастаанньа кыттыылааҕа Лэҥкэ Боотур уола. Лэҥкэ Боотур Бүлүү Дьөккөнүн сиригэр биэс саастаах уолун сүгэн илдьэ кэлэн олохсуйбут. Ол аата, В. А. Кондаков ааҕарынан 1677 сыллаахха төрөөбүт буолан тахсар. Эмиэ кини этэринэн, 1710—1740 сыллардаахха улууһу (эбэтэр улуус буола илик буоллаҕына Орто Бүлүү буолаһын) салайа сылдьыбыт курдук. Үһүйээн этэринэн аҕыс уон сааһын ааһан иһэн өлбүт. Кини уола Ылдьаа Гоголев Дьөккөн нэһилиэгин кинээһэ диэн кэпсэнэр эбит. Ылдьаа 1776—1777 сс. докумуоннарга 70 эр киһилээх 23 олохтоох ыалы бас билэр диэн суруллар.

Үһүйээннэргэ этиллэринэн, Махсыым Гоголев кэнниттэн Орто Бүлүүнү саҥа маамыктаах судьуйа — Дыл судьуйа (судьуйата) — салайбыт. Бу кэннэ 40-50 сыл тухары кимнээх салайбыттара биллибэт.

1803—1832 сылларга Орто Бүлүү кулубатынан 1757 с.т. Александр Жирков-Элемтин хас да болдьоххо талыллан олорбут. Бу үһүйээҥҥэ ахтыллар Дагдаҕар Боотур кыыһын уола Быракаан үрэҕэр олорбут Элэмтэ Боотур сыдьаана буолуон сөп.

1926 сыллааҕы биэрэпискэ улууска киирэр нэһилиэктэр:

1. Баппаҕаайы
2. Бөкчөҥө (сэлиэнньэтэ Бөтүҥ)
3. Бороҕон
4. Дьөппөн
5. Кэбээйи
6. Куокуй
7. 1 Лүүчүн
8. 2 Лүүчүн
9. Уотту? (Оттунский)
10. Өргүөт
11. Тыайа
12. 1 Тоҕус
13. 3 Тоҕус
14. 2 Чочу
15. Элэмтэ
16. Мукучу

Эбии көр

• Арыылаах нэһилиэгэ
• Хампа