Орто дойду

Орто дойду диэн өй-санаа икки аҥы арахсарыттан үһүс, табаны, сөбү, ортотун тутуһар өрүтэ ааттанар.

Орто дойду туһунан өйдөбүл олоҥхолортон уонна былыргы кэпсээннэртэн биллэр. Аан бастаан киһи өйө-санаата сайдан үчүгэйи уонна куһаҕаны араарарга үөрэниитэ былыргы олоҥхолор кэмнэрин кэннилэриттэн буолбут. Олоҥхоҕо дьон бэйэлэрин икки аҥы эрэ; айыыларга уонна абааһыларга эрэ араараллар.

Дьон өйө-санаата сайдыыта олус уһун кэми ылар. Киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорор майгына арыллыбытын, айыы дьоно үчүгэй уонна куһаҕан диэннэргэ арахсыбыттарын кэннэ Орто дойду олоҕун биирдэ булуммут.

Олоҥхолорго кэпсэнэринэн Орто дойду дьонун олохтоорулар үөһээ үрдүк айыылартан анаан-минээн айыллан, ананан түһэриллэр эбиттэр. Өссө сорохтор Үөһээ дойдуга иҥэн-батан сылдьыбаккалар эбэтэр сатаан сылдьыбат сибикилэрэ биллэннэр үүрүллэн түһэллэр эбит. Кинилэри кытта айыы ааттаахтара кытары ананаллар. Сылгылаах, ынахтаах, көтөрдөөх-сүүрэрдээх айыы аймахтара, баайдара-дуоллара орто дойду олоҕун олохтообуттар диэн сахалар билинэллэр. (1,63).

Саха олоҥхолоругар улуу уустар араҥаччылара - Кытай Бахсы обраһа ойууланар. Бу эмиэ ураты айылгылаах, атын майгылаах сүдү, модун киһи. Кини - үс дойдуну араартыы сылдьыбат майгылаах сомоҕо талаан. Айыы да, абааһы да бухатыырдарын сэптэрин-сэбиргэллэрин, куйахтарын-көмүскэллэрин тэҥҥэ оҥортуур. Ойуунускай хомуйан сурукка киллэрбит олоҥхотугар уустар тустарынан маннык этиллибит:

«... Кытай Бахсылааны оҕонньору

Кыырыктаах үс уус төрдө буол диэннэр,

Оһоллоох орто туруу дьаҕыл дойду

Охсуоланар оройун улаҕатыгар

Олохтообуттара эбитэ үһү...» (1,68).

Сахалар Орто дойду диэн дьон-аймах, бэйэлэрэ олорор сирдэрин ааттыыллар. Бу дойду Үөһээ уонна Аллараа дойдулар икки ардыларыгар нэлэһийэн сытар. Айылҕата, сирэ-дойдута дьон олохсуйалларыгар, үөскүүллэригэр табыгастаах гына айыллыбыт. Орто дойду олоҕо уустук уонна эрэйдээх. Олох олорууну сахалар «Алааһы туорааһын буолбатах», «Олох ыарахан» диэн быһааран этэллэрэ барыта өй-санаа туруктаах буолуутугар олоҕурар.

Киһи Айылҕаттан анала - олох олоруу буолар. Саха дьоно Сир үрдүгэр олох киһиэхэ биирдэ эрэ бэриллэрин билэллэр. Кинилэр быһаарыыларыгар Орто дойдуттан ордук дойду ханна да суох. Бары ырыаларыгар, тойуктарыгар сирдэрин-дойдуларын хайгыыллар, таптыылларын, харыстыылларын биллэрэллэр. Олоҥхолорго Орто дойду дьон-аймах, айыы аймахтара олорор, үөскүүр сирдэрэ буолара ордук уустаан-ураннаан, ойууланан кэпсэнэр.

Киһи айыы буолууга дьулуһуо суохтаах. Киһини айыы буолууга ыҥырыы диэн олус улахан сыыһа. Ол барыта эттээх-сииннээх эрэ дьон Орто дойдуга олороллорунан быһаарыллар. Сахалар бэйэлэрэ айыылар буолбатахтарын билинэллэр, кинилэр бэйэлэрин айыылар аймахтарынан ааттаналлар, киһи быһыылаахтарын, «инчэҕэй эттээхтэрин», ол аата эттээх-сииннээх, тыыннаах сылдьан олоҕу олороллорун, хайа эрэ аймахтара өлөн айыы буолан Үөһээ дойдуга сылдьалларын билинэн анаан-минээн этинэллэр.

«Инчэҕэй эттээх» диэн былыргы сахалар Орто дойду киһитин этэллэр. Киһи этин-сиинин 70-тан тахса бырыһыана уу буоларын наука кэлин быһаарбыта. Олох ханнык эмэ түгэнигэр киһи ханна сылдьарын билбэт буола буккуллан ылар кэмнэрэ тиийэн кэлиэхтэрин сөп. Маннык кэм тирээн кэллэҕинэ киһи кыайан быһаарбакка «Илэ дуу, түүл дуу?» диэн санаталаан ылыан сөп. Бу иннэ-кэннэ биллибэт кэмҥэ «Бэйэҕин көм эккиттэн кымаахтаан көрөр буол» диэн кырдьаҕастар үөрэтэллэр уонна «Этиҥ ыалдьар буоллаҕына, илэ сылдьарыҥ биллэр», онтон эт-сиин баара биллибэтэҕинэ түүл дойдутугар, Үөһээ дойдуга сылдьаҕын диэн быһаараллар. Киһи Орто дойдуга сылдьара эттээх-сииннээх буоларыттан, тыыннаах сылдьарыттан, ыарыыны билэриттэн уратыланан биллэр. Атын дойдуга, Үөһээ дойдуга эбэтэр түүл дойдутугар сырыттахха эт-сиин суох буолан ханан да ыалдьыбат, баара да, бу диэн биллибэт.

Атын дойдуга сылдьыыны киһи түһээтэҕинэ билэр. Бу кэмҥэ киһи атын кээмэйдээх сиргэ сылдьар. Соҕотохто ханна эрэ көтөн тиийэн кэлэр, тугу эрэ көрөр, этэ-сиинэ олох суох, өйдөбүллэрэ эмиэ туспалар. Кэнники кэмҥэ быһаарыллан эрэринэн түүл аҥардастыы өй-санаа көстүүлэрэ буолар. Бу көстүүлэргэ дьон өйүгэр-санаатыгар былыргыттан мунньуллубут, олохсуйбут өйдөбүллэр, үгэстэр, куттар киирсэллэр.

Өлбүт дьон айыыта-харата суох салгын куттара Үөһээ дойдуга, ырайга тахсаллар, онтон ыар айыылаах-харалаах куттар Аллараа дойдуга түһэллэр диэн былыргы өйдөбүллэр бааллар. Үөһээ дойдуга букатын барбыт дьонтон төттөрү кэлбит киһи баара ханна да биллибэт. Биирдиилээн ойууннар ыалдьыбыт киһи кутун көрдүү бара сырыттахтарына даҕаны соччо бачча үчүгэй дойду диэн кэпсээбэттэр. Хата аргыара, тумана, тымныыта олус буолан тоҥон, кырыаран киирэллэрэ биллэр. (2,47).

Саха дьоно киһи хаһан да туолбат араас баҕа санааларын туспа арааран «Ыра санаалар» диэн ааттыыллар. Хаһан да туолбат ыра санаалар туспа дойдуга мунньусталлар. Сахалар бу ыра санаалара мунньустар дойдуларын христианскай итэҕэлгэ Ырай диэн ааттыыллар. Бу дойду барыта дьон хаһан да туолбат баҕа санаалара мунньустубут дойдута буолар. Киһи сирдээҕи олоҕор бэйэтин баҕара саныыр санааларын кыайан толорботоҕуна, баҕар өлбүтүм кэннэ туолуоҕа диэн санааҕа ылларыан сөп. Христианскай таҥара итэҕэллэрэ киһи ити, хаһан да туолбат баҕа санааларын өлбүтүн кэннэ туолаллар диэн былыргы кэмҥэ өйдөрө-санаалара ситэ сайда илик дьоннору талбыттарынан албынныыллара, билигин да албынныы сылдьаллар.

Kиһи түһээтэҕинэ, өллөҕүнэ эбэтэр өйө көттөҕүнэ салгын кута босхолонон, этиттэн-сиинииттэн арахсан Үөһээ дойдуга барарын сахалар былыргыттан билэллэр, өйө көппүт диэн этэллэр.

Кэнники кэмҥэ сиргэ Орто дойду олоҕо ыараан, куһаҕан буолан иһиэх чинчилээх. Айылҕа киртийиитэ, мутукчалаах мастар аҕыйааһыннара Сиргэ биллэр хамсааһыннары таһааран эрэллэр. Бу хамсааһыннар дьон өйдөрүгэр-санааларыгар эмиэ уларыйыылары киллэрэллэр. Ол түмүгэр араас бөлөһүөктэр, халлаан үөрэхтээхтэрэ киһи өллөҕүнэ хаттаан төрөөн иһэр диэн дьону албыннааһыҥҥа кытта тиийдилэр.

Биир эмэ түбэлтэҕэ олус күүстээх ойуун ийэ кута саҥа төрөөбүт оҕо өйүгэр-санаатыгар киирэн олохсуйуон да сөбүн дьоҥҥо барыларыгар тарҕата сатыыллара сыыһа. Киһи барыта ойуун таһымыгар кыайан тиийбэт.

Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ киһи кута этин-сиинин уларытарын билинэр. Маннык түбэлтэҕэ кут бэйэтин өйүн-санаатын, билиитин толору илдьэ сылдьыан сөп. Улуу ойууннар бэйэлэрин куттарын биэрэн эдэр ойууну уһуйалларын туһунан кэпсээннэр бааллар. Чахчы кыахтаах, күүстээх улуу ойууннар эрэ куттара кыра оҕоҕо олохсуйан хаттаан төрүүллэрин сахалар билэллэр. Ол эрээри улуу ойууннар олус аҕыйахтар, биир эмэ буолуохтарын сөп. Саха сирин үрдүнэн биир эмэ улуу ойууннар үөскүүллэрэ дьон бары өйдөрүн-санааларын уһуйан үөрэтии кыаллара олус ыраах буоларын биллэрэр.

Киһи анала диэн Сиргэ төрөөн-үөскээн киһи буолуу үөрэҕин баһылаан, өйө-санаата өссө сайдан, этин-сиинин эрчийэн ордук тулуура, дьулуура эбиллиитин ситиһиитэ, олоҕун уһатыыта, киһи быһыылаахтык олоҕун олоруута ааттанар. Өй-санаа үрдүк таһымын ситиһии сирдээҕи, инчэҕэй эттээх-сииннээх дьоҥҥо кыаллар дьыала буоллаҕына, оннук кэм хаһан эмэ кэлиэн эмиэ сөп. Дьон олохторо төһөнөн уһаан иһиитэ кинилэр өйдөрө-санаалара сайдан, тулуурдара улаатан өссө үрдүк таһымы, ойуун таһымын ситиһэн иһэллэрин быһаарар көстүү буолара чуолкайданар.

Өй-санаа Үөһээ дойдуга көтүүтүгэр бэлэмнэнии дьон-аймах сирдээҕи олохторугар улахан куттал суоһуурун бэлиэтиир көстүү буолар. Үгүс элбэх киһи бу Сиргэ олох куһаҕан буолла, атын сиргэ, Үөһээ дойдубутугар барыаҕыҥ, онно үчүгэй олох күүтэр диэн сыыһа санааҕа киирдэхтэринэ, ол баҕа санаалара мунньустан күүһүрдэҕинэ, аны бэйэлэрин кыахтарынан толорон кэбиһиэхтэрин да сөп. Оччоҕуна Сиргэ алдьархайдар дьэ буолуохтара.

Дьон ортотугар билигин даҕаны итинник быһыыга ыҥырар секталар бааллар. Бу дьон өллөхпүтүнэ үчүгэй олоххо тиийэбит диэн санааҕа оҕустараннар бары бииргэ таҥараларын дьиэлэригэр мунньустан бараннар бэйэлэрин өлөрүнэллэр. Маннык түбэлтэлэр ааспыт үйэ бүтүүтүгэр сир аайы кэриэтэ элбэхтэ буолуталаан тураллар.

Биһиги бары Сиргэ орто үөрэҕи барабыт. Орто дойду үөрэнэр эрэ сирбит. Олорор, айар, уһуннук үлэлиир дойдубут буолбатах. Дьиҥнээх анаммыт дьиэбит - Ырай, онно Айыы үөрэҕэр үөрэниэхпит, онно дьиҥнээхтик олоруохпут. Киһи аймах бүтүннүү Айыы таһымын ситтэҕинэ атын эйгэҕэ, атын планетаҕа көһөрүөхтэрэ. (3,72). Маннык өлүү суолугар саха дьонун Сырдык ыҥыра сатыыр.

Бу курдук дьону Үөһээ дойду, өлүү-сүтүү, айыы буолуу диэки ыҥырыылар элбээһиннэрэ мээнэҕэ буолбатах. «Тыала суохха мас хамсаабат» диэн сахалар этэллэр. Бу ыҥырыылар дьон өйүн-санаатын атын дойдуга көһөргө үөрэтиигэ, дьиҥнээх олоххо, Орто дойдуга өлүү-сүтүү кэлэн иһэригэр бэлэмнииргэ аналлаахтар. Дьон олохторугар ыар, ынырык кэмнэр кэлэн, чугаһаан иһэллэрин бэлиэтээн биллэрэр курдуктар.

Аҥардас өй-санаа бэйэтэ тугу да оҥорор күүһэ суох. Аҥардастыы көтө сылдьар уонна көрөр эрэ кыахтаах. Өй-санаа ыҥырар, угуйар уратылааҕа дьону батыһыннарар күүстээх. Ханнык баҕарар күүс өйү-санааны баһыйар. Киһи өлөн, өйө-санаата, салгын кута көҥүл, туспа бардаҕына атын күүстэр баһылааһыннарыгар киирэн симэлийэрэ кырдьык буолуон сөп. Түүлгэ маарынныыр майгылаах дьон эньиэргийэлэрэ тэҥ буоларынан биир киһи курдук көстөллөр.

Техногеннай сайдыылаах цивилизациялар өйү-санааны тутан ылан ханна эрэ ыраах космоска илдьэн улахан компьютердарыгар угаллар диэн этээччилэр эмиэ бааллар. Тыыннаах киһи өйө-санаата кыаҕа кыра буолан компьютер өйүгэр кэлин хоттороро биллэр буолла. Аан дойду саахымакка чемпионунан сотору компьютер буолара чуолкайдык быһаарылынна. Үлэни-хамнаһы салайыыга киһи өйө компьютерга баһыттарбыта эмиэ ыраатта. Атын сайдыылаах цивилизациялар киһи өйүн хомуйан ылаллар диэн этии букатын оруна суох буолара чахчы дакаастанна.

Үөрэхтээхтэр быһаарыыларынан киһи өлөрүн кытта ыйааһына 2 эбэтэр 5 кыраамы чэпчиир эбит. Өлө сыһан баран тиллибит дьон кэпсээннэринэн бэйэлэрин эттэрэ-сииннэрэ быраҕыллан аллараа сытарын хантан эрэ үөһээттэн, туспа туох эрэ сытарын курдук көрөллөр үһү. Киһи өйө-санаата, салгын кута өллөҕүнэ этиттэн-сииниттэн арахсан барар.

Улахан күүстээх пророктар, ойууннар салгын куттара өлбүттэрин кэннэ элбэхтик ханна да көстүбэттэр, биллибэттэр. Сахалар өйдөбүллэринэн Үөһээ дойду үрдүк халлааннарыгар куттара тахсар. Ыраас, үтүө санаалаах кут ыйааһына чэпчээн ордук үөһээ тахсара оруннаах курдук. Арай улуу ойууннар уҥуохтарыгар иҥэн хаалан хаалбыт буор куттара бэйэтин эрэ харыстанар өйө-санаата ордон хаалан онно сылдьара, баара дьоҥҥо кырдьык биллэр.

Өй-санаа Орто дойдуга Үөһээ дойдуттан киирбитэ диэн сахалар этиилэрин киһи түүллэрэ дакаастыыллар. Үгүс киэҥник биллэр дьон, Д.И.Менделеев таблицатын, А.Эйнштейн теориятын арыйыыларын түүллэригэр түһээн билбиттэр, көрбүттэр. Дьон өйдөрүгэр-санааларыгар түүллэр көстүүлэрэ улаханнык сабыдыаллыыллар. Түүл өйө-санаата киһи ийэ кутугар киирэн ханнык быһаарыыны ылынарыгар сабыдыаллыыр. Үөһээ дойду өйө-санаата дьоҥҥо өй уган биэрэн, дьон олохторун ол диэки салайан биэрэллэрэ чахчы буолуон сөп. Үөһээ дойдуга өлбүт дьон өйдөрө-санаалара айыы буолан сылдьаннар тыыннаах дьону онно «үчүгэй» диэн ыҥыра, угуйа сатыахтарын сөп. Тыыннаах киһи маннык угаайыга киирэн биэрбэтэҕинэ эрэ олоҕун уһуннук, киһи быһыылаахтык олорор кыахтанар.

Сахалар куһаҕаннык өлбүттэр, бэйэлэригэр тиийиммиттэр куттара үөр буолаллар диэн этэллэр. Үөр буолбут кут ханна да ыраах барбат, урут олорбут сирин чугаһынан сылдьар уонна аймахтарыгар ордук биллэр дииллэр. Куһаҕан санаа киирбит кута ыраах ханна да барбакка чугас сылдьар. Сир кырсынан сылдьара быһаарыллар. Былыргылар этэллэринэн куһаҕан санаа муһуннаҕына кут ыараан үөһээ көппөт. Санаа бэйэ-бэйэтин кытта тардыһар күүстээх. Кыайан туолбакка хаалбыт куһаҕан санаа ол тардыһар күүһэ дьайыытыттан ыраах барбат. Үөрдэр сыһыаннаах дьоҥҥо элбэхтик көстөллөрө итинник быһаарыллара сөптөөх.

Куһаҕан санааларыттан ыраастаммакка эрэ өлбүт, барбыт дьон куттара үөр буолан олорбут сирдэрин аттыгар, чугас сылдьаллара ити быһаарыыга сөп түбэһэр. Куһаҕан санаа киһи кутугар мунньустан, куту ыаратан, ыраах барбат үөр оҥорон кэбиһэрин сахалар былыргыттан билэллэр. Олус элбэх куһаҕан санаалар дьоҥҥо мунньустуулара уонна ыраастамматтара куттар санаалара ыараан үөрдэр олус элбээн иһиилэригэр тириэрдиэн сөп. Итини тэҥэ элбэх дьон быстах суолларга, сэриилэргэ өлүүлэрэ үөрдэр эмиэ элбээн иһиилэрин үөскэтэр. Куһаҕан санаалаах үөрдэр элбээн, мунньуллууларыттан Yөһээ дойду өйө-санаата мөлтөөн Орто дойду дьонугар куһаҕанынан дьайыыта эбиллэн биэрэр.

Куһаҕан санаа дьоҥҥо ордук чугас сылдьарын сахалар итинник быһаараллар. Тоҕо диэтэххэ киһи куһаҕаны оҥорор майгына үчүгэйи оҥорорунааҕар уруттаан дьайар. Yчүгэйи оҥоруу уустук, эрэйдээх, үчүгэйи оҥорорго элбэхтик үөрэниэххэ, быһаарыахха, үлэлиэххэ-хамсыахха наада. Куһаҕаны оҥоруу боростуой, судургу, элбэх өйү-санааны эрэйбэт, ол иһин оҕо улаатан, өйө-санаата саҥа сайдан истэҕинэ куһаҕаны уруттаан оҥороро элбэҕиттэн сахалар «Айыыны оҥорума» диэн үөрэҕи тутуһан харыстаналлар.

Холобурга, бэргэһэни тиэрэ кэтэн кэбиһиини ылыахха сөп. Олус түргэнник уонна ханнык да санаата-оноото суох оҥоро охсуохха сөптөөх саҥаны айыы, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоруу буолар. Бэргэһэҕэ киһи өйө-санаата иҥэринэн киһи оҥорор быһыыларын барыларын тиэрэ оҥордоххо киһи быһыыта суох киһи буолан хаалыы эдэр киһиэхэ куһаҕаны аҕалар. Сахалар киһи буолуу үөрэхтэригэр аан маҥнай куһаҕан быһыылары билэн, арааран олору оҥорбот буоларга үөрэниэххэ наада диэн этиллэр.

Үөһээ уонна Аллараа дойдулар икки ардыларыгар тэнийэн сытар Орто дойду киһи оҥорор быһыыларын быһаарыыга эмиэ сөп түбэһэр. Киһи оҥорор быһыылара сиэр, киһи быһыытын кыйыатын хаһан да аһара барбакка эбэтэр тиийбэт буолбакка икки ардыларынан түбэһэр буолаллара ордук. Киһи өйө-санаата сылдьар, үлэтэ-хамнаһа табыллар, сыыһа-халты туттуммат сирэ Орто дойду диэн ааттанан сылдьар уонна киһи оҥорор быһыылара үчүгэй эбэтэр куһаҕан быһыылар икки ардыларынан, ол аата ортотунан көрөн оҥоруллар буоллахтарына ордук таба буолалларын, олоххо оҥорор туһалара элбиирин быһаарар.

Орто дойду диэн киһи-аймах бары, үчүгэйдиин, куһаҕанныын үөскүүр, олорор, үлэлиир-хамсыыр суос-соҕотох сирдэрэ буолар. Атын хайа да дойдуга, Үөһээ да, Аллараа да киһи тыыннаах буолан, ол аата эттээх-сииннээх олоҕу олорбот. (4,15).

Туһаныллыбыт литература.

1. Уткин К.Д. Сах саҕаттан. Ытык санаа ыйар ыллыгынан.- Дьо¬куускай: Бичик, 2000.- 288 с.

2. Ойуун. Ойууннар норуот номоҕор. Дьокуускай: РНА СО ССНК ТЛИНЧИ, 1992.- 64 с.

3. Сырдык. Таптал биоэнергията.- Дьокуускай: Бичик, 2001.- 96 с.

4. "Туймаада" хаһыат. №273. 1.10.2015.