Оҕону харыстааһын

Бука бары төрөппүттэр оҕолорун көрөр-истэр, харыстыыр санаалара элбэх, барыттан бары харыстыы, көмүскүү сатыыллар. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ көрөрө-истэрэ элбэҕин дьон бары билэллэр. (1,76).

Ийэлэр харыстыы сатааһыннара сынньатыыга, халыҥнык таҥыннарыыга, тымныыга сырытыннарбакка халыйан хаалыыта оҕо доруобуйата мөлтүүрүгэр тириэрдэрин билиэ этилэр. Оҕону сылайыа диэн харыстааһын “Оҕом сынньан, сыта түс” диэн этиилэринэн доҕуһуолланнаҕына оҕо үлэҕэ-хамнаска сүрэҕэ суох буолуута үөскүөн сөп. Туох да эбии үлэтэ суох куорат мааны ыалларын оҕолоро аһара харыстааһыҥҥа, көрүүгэ-истиигэ түбэһэн атаах буола улааталлара, үлэни үлэлээбэттэрэ элбээтэ.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн харыстааһын эмиэ икки өрүттэнэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ харыстааһын биир өрүтүнэн көрөн-истэн төрөппүттэр харыстааһыннара, онтон аҥар өрүтэ, өйө-санаата сайдан иһэр оҕо үөрэнэн, билэн-көрөн бэйэтин бэйэтэ харыстаныыта буолар.

Төрөппүттэр аҥардастыы көрөр-истэр санаалара аһара баран оҕо улаатан истэҕинэ бэйэтэ үөрэнэн бэйэтин харыстанара элбээн биэриэхтээҕин умнан кэбиһэллэр. Биир эмэ оҕо баара, бу харыстыы сатыыр үтүө санаа аһара барарыгар тириэрдэрэ элбэх. Биир оҕо өйүн-санаатын уратытын сахалар былыр үйэҕэ быһааран “Биир оҕо атаах буолар” диэн этиини үөскэппиттэр.

Оҕо улаатан истэҕинэ көрүү-истии, харыстааһын төрөппүттэр өттүлэриттэн аҕыйаан биэрэн иһэрэ, онтон бэйэтэ бэйэтин харыстана үөрэниитэ элбээн иһэрэ табыллар. Бары араас быстах суоллартан, сыыһа-халты туттунуулартан харыстанар ньымалары оҕо бэйэтэ үөрэтэн баһылаатаҕына, биллэҕинэ эрэ олоҕу олорор кыахтанарын төрөппүттэр билиэ этилэр. Бу билиини оҕо төһө эрдэттэн баһылыыр даҕаны туһата улаатан биэрэр. Манна ордук улахан суолтаны тиритииттэн уонна тоҥон, тымныйан ыалдьыыттан харыстаныы ылар буолла. Оҕону аһара халыҥнык таҥыннарыы хайаан да тиритэригэр тириэрдэринэн, олору устан кэбиһэн эбэтэр тириппититтэн, инчэҕэй таҥаһа тымныынан хаарыйарыттан тымныйан ыалдьаллара элбээтэ.

Оҕону уоттан харыстааһын диэн билигин уустугуран турар. Араас уматар тэриллэр аһара сайдыбыттара оҕо илиитигэр түбэстэллэр эрэ уматыллар кыахтаахтара харыстаныы күүрүрэн биэрэригэр тириэрдэр. Уоту уматар тэриллэр аан бастаан оҕо кыра эрдэҕинэ тиийбэт сиригэр, үөһээ ууруллар, онтон улаатан истэҕинэ бэйэтин боруобалатан үөрэттэххэ, сэрэттэххэ, бобууну-хаайыыны туһаннахха эрэ табыллар.

Билигин массыыналар элбээннэр оҕо таһырдьа сылдьар кэмиттэн ыла суол быраабылаларын билэрэ, тутуһара хайаан да ирдэнэр тутаах көрдөбүлгэ кубулуйда. Бу быраабылалары оҕо төһө кыратыттан ыла тутуһа үөрэнэр даҕаны, бу быһыыта үгэс буолан иҥэриттэн толорор, тутуһар кыаҕа улаатар.

Сахаларга “Атах анныттан алдьархай, илии анныттан илдьиркэй” диэн өс хоһооно баар. Бу өс хоһооно оҕо, киһи бэйэтэ оҥорор быһыыларыгар сыыһа-халты туттунарыттан куһаҕаны оҥороро элбиирин быһаарарын таба өйдөөн оҕону иитиигэ туһаныллар.

Улаатан эрэр оҕону харыстааһын диэн үрүҥү уонна хараны, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанарыгар үөрэтии буолар. Манна үчүгэй быһыылар олус элбэхтэриттэн, онтон куһаҕан быһыылар олох аҕыйахтарыттан оҕо куһаҕан быһыылары билэн, олору оҥорботугар үөрэтии эрэйиллэр.

Оҕо ону-маны оҥороругар бэйэтэ сыыһа-халты туттунан кэбиһэриттэн харыстааһын эрэйиллэрин төрөппүттэр билиэ этилэр. “Айыы үчүгэй”, “айыыны оҥорон ис” диэн этэн тыл үөрэхтээхтэрэ оҕону сыыһа үөрэтиилэрэ оҕону харыстаабат, тиэтэтэн, ыксатан, алҕаска, сыыһа-халты туттунууга үтүрүйүйэриттэн төрөппүттэр сэрэниэ, бу сымыйа үөрэҕи тохтотторуо этилэр. Саҥаны айыыны оҥоруу диэн киһи билбэтин, оҥорботун оҥорууга тириэрдэринэн, сыыһаны-халтыны үөскэтэрэ элбэҕинэн саҥа улаатан, ону-маны билэн эрэр оҕону үөрэтиигэ букатын сөп түбэспэт.

Оҕону харыстааһын диэн сыыһа-халты туттубатыгар үөрэтии буоларын “айыы үчүгэй” диэн этэр дьон билбэттэр. Оҕо сайдан иһэн өйө-санаата киһи билбэтин, оҥорботун оҥорон иһии диэки хайысхалааҕынан тугу барытын, дьон оҥорботторун ордук элбэҕи булан оҥорон иһиэн сөп. Ол иһин оҕону аан маҥнай тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго ийэ кутун иитиллэр, онтон салгыы салгын кутун үөрэтиллэр.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕо аан маҥнай тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥороругар иитэр, үөрэтэр, улаатан истэҕинэ киһи буолууну ситиһиннэрэр аналлаах. Киһи буолуу баҕа санаата үгэс буолан оҕоҕо иҥнэҕинэ киһилии майгылаах киһиэхэ кубулуйарын, сыыһа-халты туттунара аҕыйыырын билиэ этибит.

Аныгы наука киһи өйө-санаата олорор олоҕуттан тутулуктанан сайдарын билинэр. “Психологическая наука утверждает, что формирование поведения человека обусловливается не врожден-ными свойствами нервной системы, которые сами изменяются под влиянием жизненних воздействий, а реальными условиями его жизни и деятельности”. (1,17).

Киһи буолууну баһылаабыт, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билбит эрэ оҕо, ол аата улааппыт оҕо оҥорор айыылара киһи быһыытын, сиэри аһара барбат кыахтаналларын төрөппүттэр билэн сахалыы таҥара үөрэҕин туһаныахтара этэ. Сыыһа-халты туттубат киһи сэрэхтээх киһи буолар. Сэрэхтээх киһи сэмэй диэн ааттанар. “Таҥара сэрэҕи таптыыр” диэн этии оҕолору, дьону харыстыыр санааттан үөскээбит этии буолар.

Аһара түргэнник массыынанан айаннааһын абаарыйаҕа түбэһиини элбэтэр. Аһара түргэнник айаннааһыҥҥа “айыыны оҥор”, ол аата “суол быраабылатын тутуһума” диэн үөрэх тириэрдэр. Бу сыыһа үөрэҕи киһи быһыылаах дьон тохтотуохтара этэ.  Сэрэхтээхтик, суол быраабылаларын тутуһан айаннаа диэн этиини киһи буолуу, киһилии быһыыланыы үөрэҕэ дьоҥҥо тарҕатар.

Айыыны оҥорор оҕо чараас, ситэ тоҥо илик мууска киирдэҕинэ, оҕолорун харыстыыр төрөппүттэр муус ситэ тоҥо илигинэ онно кииримэ, айыыны оҥорума диэн үөрэтэллэр.

Оҕону харыстааһын уратыларын төрөппүттэр билиэ этилэр. Биир эмэ оҕо сыыһа-халты туттунууттан быстах быһыыга түбэһиитэ ордук ыар, хомолтолоох. Ыаллар баар-суох оҕолорун сыыһа иитэн өйүн-санаатын халыйыыга тириэрдэр “айыы үөрэҕин” тарҕатар дьону билэн туоратыахтара этэ.

Оҕону кыра эрдэҕинэ көрөн-истэн харыстааһыны биһиги төрөппүттэрбит кыайа-хото оҥороллор, арай аһара баран хаалбаттара буоллар диэн баҕа санаалаахпыт. Онтон улаатан эрэр оҕону харыстааһын диэн бэйэтин бэйэтэ харыстанарыгар, хайдах харыс-танары биллэрии, көрдөрөн биэрии, үөрэтии буоларын таба өйдөөн оҕону үөрэтиигэ туһаныахпыт этэ.

Тымныйан ыалдьыыттан харыстаныы “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр. Аҥардастыы халыҥнык таҥнан тымныыттан быыһаныахпыт диэн этии сымыйа, харыстаныы аҥар өрүтэ эрэ буолар. Тымныыттан харыстаныы иккис өрүтүнэн тымныыны тулуйа үөрэнии, элбэхтик таһырдьа, тымныыга сылдьыы, тымныы уунан куттуу буолар. Бу эрчиллиилэр туһаларын туһунан билии уонна олоххо туһаныы хайаан да эрэйиллэрин төрөппүттэр билиэ этилэр.

Оҕо кыра эрдэҕинэ көрөн-истэн харыстааһын инники иһэр, онтон улаатан, өйө-санаата сайдан истэҕинэ бэйэтин бэйэтэ харыстанара эбиллэн биэриэ этэ. Бу уларыйыы кэлэрин төрөппүттэр арааран билэн оҕолорун үөрэтиигэ туһаныа этилэр.  (2,106).

Туһаныллыбыт литература.

1. Н.Д.Неустроев. Этнопедагогика народов Севера: Учебное пособие по спецкурсу для подготовки учителей школ коренных народов Севера. – Якутск: ИПКРО, 1999. – 140 с.

2. Каженкин И.И. Оҕо өйө-санаата сайдыыта / И.И.Каженкин- Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2021. – 152 с.