Оҕо 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри ийэ кута иитиллэр. Бу кэмтэн саҕалаан оҕо тугу оҥорорун умнубат буолуута улаатан өйө-санаата, салгын кута күүскэ сайдан барар. Сахалар оҕо өйүгэр-санаатыгар үөскүүр бу уларыйыыны арааран билэннэр салгын кут сайдар кэмэ саҕаланыытынан ааҕан бэлиэтээбиттэр.

Ийэ кут иитиллэр, ол аата бэлэм, туһалаах билиилэри ийэтэ иҥэрэн биэрэр, онтон салгын кут үөрэнэр, билиини иҥэринэр. Араас элбэх үөрэхтэн оҕо үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын бэйэтэ арааран билэргэ, олоҕор туһанарга үөрэнэр. Ол иһин үөрэнии эрэйдээх.

Үөрэҕи элбэхтик хатылаан үөрэнии билиини үөскэтэр. Салгын кут билиилэртэн үөскүүр. Улаатан эрэр оҕо салгын кута сайдан, умнубат буолара улаатан санаатын кыайан салайар кыахтаннаҕына, олоххо туһалаах үөрэҕи ылынар кыаҕа улаатар.

Билиилэр өссө чиҥээтэхтэринэ, элбэхтэ хатыланнахтарына хаһан эрэ үгэскэ кубулуйуохтарын сөп. Оччоҕуна ийэ кукка уларыйаллар, умнуллубат турукка тиийэннэр, киһи араас саҥа хамсаныылары оҥорор кыахтаныан сөп.

Оҕо өйө-санаата сайдыыта “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:

1. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута үгэстэринэн иитиллэр.

2. 5 эбэтэр 6 сааһыттан салгын кута үөрэнэриттэн сайдар.

Икки өрүттэнии хардары-таары дьайыылары оҥороллоруттан хайаларын да хаалларан кэбиһии кыаллыбат. Аныгы үйэҕэ үөрэх оҥорор туһатын, өйү-санааны сайыннарарын төрөппүттэр билэннэр, оҕолорун үөрэтэ сатыыллара эбилиннэ.

Үөрэтии төһө да эбиллибитин иһин оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута үчүгэй үгэстэринэн иитиллэрин хаалларан кэбиһии табыллыбат, өйө-санаата халыйыытын, араас туһата суох үгэстэринэн син-биир туоларын үөскэтэр. Биһиэхэ билигин үөрэх аһара эбиллиитин түмүгүнэн оҕо ийэ кутун иитиини хаалларан кэбиспиттэриттэн, оҕолор өйдөрө-санаалара атаахтатыынан иитиллэн туруга суох буолан хаалара өссө улаатан иһэр.

Оҕо үлэҕэ үөрэнэригэр кыра эрдэҕиттэн туһа киһитэ буолан үгэстэри үөскэтинэрэ туһалыыр. Онтон улаатан иһэн салгын кута сайдан истэҕинэ үлэҕэ үөрэнэр. Үлэҕэ үөрэнии хамсаныылары оҥорууттан тутулуктааҕынан киһи буор кута төһө сайдыылааҕыттан быһаччы тутуллар. Сайдыылаах буор кут хамсаныылары оҥорууну табан салайарынан үлэҕэ үөрэнии түргэтиир кыахтанар.

Үөрэх уонна үлэ киһи өйө-санаата сайдыытын икки өрүттэрэ буоланнар икки аҥы хайысхалаахтар, икки өрүтү үөскэтэллэр:

1. Үлэ хамсаныылара киһи сэрэхтээхтик, нэмин билэн хамсанарын, буор кутун үөскэтэллэр уонна кэлэр көлүөнэлэргэ утумнааһын нөҥүө бэриллэн иһэллэр.

2. Үөрэх өйү аҥардастыы сайыннарарынан киһиэхэ бэйэтигэр эрэ туһалыыр, кэлэр көлүөнэтигэр бэриллибэккэ хаалан хаалар. Салгын кут үөрүйэхтэри үөскэппэтэҕинэ киһи өллөҕүнэ үрэллэн, ыһыллан хааларыттан кэлэр көлүөнэлэргэ туһата аҕыйыыр.

Аһара баран үөрэҕи өрө тутуу, арбааһын үлэни хаалларыыны үөскэтэн сэбиэскэй былаас эстиитигэр тириэрдибитэ. Аныгы, ырыынак олоҕор үөрэҕи аһара өрө тутары тохтотуу эрэйиллэр. Ол курдук омугу үлэ эрэ сайыннарара, үйэтин уһатара Кут-сүр үөрэҕинэн чуолкайдык быһаарыллар кыахтанна.

Үөрэҕи ситиһии киһиэхэ бэйэтигэр эрэ табылыннаҕына туһалыыр, барыһы, элбэх хамнаһы ситиһиини, чэпчэки үлэни биэриэн сөп. Сэбиэскэй былаас бастакы сылларыгар ыгыы-хаайыы күүһүнэн аһара күүскэ үлэлээн элбэхтик эрэйдэммит дьадаҥы дьоҥҥо үөрэх чэпчэки үлэни, элбэх хамнаһы биэрэрэ ордук улахан суолталаммыта сөп.

Сэбиэскэй былаас эстиитин иннинэ “Бары үрдүк үөрэхтээх буолуҥ” диэн ыҥырыыны туһанан дьону албыннааһын өссө улааппыта. Оҕолору барыларын үрдүк үөрэхтиир туһугар партия кыһаммыта дьон өйүн-санаатын чэпчэки үлэни көрдөөһүн диэки салайбыта.

Үөрэх аһара барбытыттан оҕону иитии диэн өйдөбүл хаалан аҥардастыы үөрэҕи эрэ ситиһиннэрэ сатааһын улааппыта. Оҕолор кыра эрдэхтэринэ бэрээдэккэ үөрэнэллэрэ уонна туһа киһитэ буолан үлэлиир үгэстэри иҥэринэллэрэ букатын хаалбыта.

Оҕону кыра эрдэҕиттэн ахсааны билэргэ, кинигэни ааҕарга, суруйарга үөрэтии олоххо киирбитэ. Бу үөрэхтэр төһө да улахан дьоҥҥо туһалаахтарын иһин кыра оҕоҕо туох да туһалара суох, эрдэлээн хаалар дьарыктарга киирсэллэр.

Оҕо кыра эрдэҕинэ бэрээдэккэ, киһи быһыытын тутуһа үөрэннэҕинэ, ол үөрэҕэ үгэс буолан ийэ кутугар иҥэриттэн улаатан да баран олору тутуһа сылдьара уурайбат. Улахан киһи этэрин истэр, толорор буолууга кыра эрдэҕинэ иитэр, үөрэтэр судургу, ол курдук үөрэҕи хос-хос хатылаан үгэс оҥорон иҥэрдэххэ умнуллубат буолара улаатар.

Оҕолор оҥорор быһыыларын уратыларынан икки аҥы арахсаллар:

1. Үчүгэй оҕо төрөппүтэ этэрин истэр, соннук толорор. Төрөппүтэ этэрин истэр, толорор оҕо кини курдук буолууну түргэнник ситиһэр кыаҕа улаатар.

2. Куһаҕан оҕо төрөппүтэ этэрин истибэт, толорбот буола улаатар. Ол иһин үөрэҕи да ылынара, үлэни да үлэлиирэ кыаллыбат киһиэхэ кубулуйар. Бэйэлэрэ үөрэҕэ суох төрөппүттэр оҕолорун үөрэхтээх киһи оҥороору атаахтанан кэбиһэллэрэ аһара баран сылдьарыттан үлэлиэхтэрин баҕалаахтар билигин аҕыйахтар.

Үлэһит дьон оҕолоро кыра эрдэҕиттэн кыра балтыларын, бырааттарын көрө-истэ, көмөлөһө үөрэниитэ үгэс буолан иҥэриттэн куруук итинник майгыланан хаалара биллэр. Үлэлии үөрэнэн, ону үгэс оҥостунан кэбиспиттэрэ тардарыттан үйэлэрин тухары кыайалла-рынан үлэлии сылдьаллар.  

“Бил баһыттан сытыйар” диэн өс хоһооно баай, биллиилээх буолуу сытыйыыга тириэрдэрин быһаарара ордук улахан суолталаах. Баайдар оҕону иитэллэрэ атаахтатыы өттүгэр халыйарыттан кэлэр көлүөнэлэрин өйдөрө-санаалара туруга суох буолара үөскээн, сыыһа-халты туттунууга киирэн биэрэллэрин элбэтэр.

Киһи сыыһа-халты туттунара элбээтэҕинэ тугу оҥорорун барытын куһаҕаҥҥа кубулутар кыахтаах. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕиттэн үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанарга үөрэнэрэ ирдэнэр.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Үрүҥү уонна хараны араарыы” диэн аналлаах үөрэҕи оҥорон оҕолору, эдэрдэри үөрэтэр. Бу үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоххо туһаныы үөрэҕин баһылааһынтан оҕо салгыы олоҕо барыта тутуллар, өйө-санаата “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун тутуһан сайдара ситиһиллэр. Кэмэ кэллэҕинэ үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэрэ кэлэриттэн өй-санаа эмиэ уларыйдаҕына табыллара уонна бу тосту уларыйыы улахан уустуктары үөскэтиэн сөбүттэн икки өрүттээх буолууну тутуһуу өйү-санааны харыстыыр аналлаах.

“Иккиттэн биирэ таба буолуо” диэн этии киһи оҥорор быһыытын быһаарыыга хаһан баҕарар туттуллар. Киһи тугу эмэни оҥорбута барыта үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан икки аҥы арахсан тахсаллара хаһан да уларыйбат.

“Үрүҥү, хараны кыайан араарбат” диэн этии үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоххо туһаныы эрэйдээҕин, үлэлээҕин, элбэх билиини-көрүүнү эрэйэрин биллэрэр. Оҕо аан бастаан куһаҕан диэни арааран биллэҕинэ уонна олору оҥорботоҕуна үчүгэйи оҥороро элбиирин үөскэтээри сахалар “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн этиини туһанан оҕолорун үөрэтэллэр. Тоҕус эрэ ахсааннаах дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын арааран билии үчүгэйи уонна куһаҕаны олоххо таба арааран туһаныыны чэпчэтэр уонна оҕо киһи буолууну ситиһэригэр тириэрдэр.

Оҕо үөрэнэн тугу саҥа билбитин барытын боруобалаан көрөн итэҕэйдэҕинэ, ону иҥэринэр кыаҕа улаатар. Манна туох уратыны, урут билбэтин оҥороору, саҥаны айыыны булан боруобалаан көрөөрү араас куһаҕаҥҥа түбэһэрэ элбээн хаалар. Билигин оҕолорго ордук кутталлааҕынан наркотиктары боруобалааһын буолар.

“Айыы үчүгэй” диэн тыл үөрэхтээхтэрэ уонна үөрэх министерствота оҕолору сыыһа хайысханы тутуһан үөрэтэллэриттэн, айыыны оҥоро сатаан наркотиктары боруобалаан көрө сылдьаннар наркоман буолан хаалааччылар элбээн иһэллэр.

Бу оҕолору үөрэтиигэ перестройка кэнниттэн киирэн хаалбыт улахан алҕас көннөҕүнэ эрэ эдэрдэр наркоман буолан эрэйдэнэллэрэ аҕыйыыр кыахтанар, ол иһин элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” тохтоттоххо эрэ табыллар кэмэ кэлбитин төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ.

Оҕо улаатан истэҕинэ, салгын кута үөскүүр, сайдар кэмиттэн үөрэтиллэрэ саҕаланар. Ол аата туох эмэ саҥаны элбэхтэ хатылаан билиигэ кубулутан өйгө-санааҕа иҥэриниитэ үөрэнии диэн ааттанар. (1,110).

Туһаныллыбыт литература. уларыт

1. Каженкин Иван Иванович. Ыал буолуу үгэстэрэ / Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2022. – 136 с.

Өссө маны көр уларыт