Оҕо айыыны оҥороро куһаҕаны элбэтэр

Саха дьонун таҥараларын үөрэҕэ олус дириҥ билиилэри тутуһар. Оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн аналлаах хааччаҕы тутуһары ирдиир.

Сахалыы таҥара үөрэҕэр киһи билэр, оҥорор быһыылара барылара киһи быһыыта диэн ааттаналлар. Киһи быһыытын тутуһар киһи киһи быһыылаах диэн ааттанар. Сахалар бары киһи быһыылаах буолууга дьулуһууларын киһи таҥара үөрэҕэ иҥэрэр.

Киһи билбэт буолан оҥорбот быһыылара айыы, саҥаны айыы буолан тахсалларын саха киһитэ барыта билэр. Төһө да баҕарбатахпыт иһин айыы икки аҥы арахсар; табылыннаҕына үчүгэй буолар, онтон табыллыбатаҕына куһаҕаҥҥа кубулуйар. Дьон бары уһун үйэлэр тухары үчүгэй быһыылары талан оҥоро сатыылларыттан үчүгэй быһыылар аһара үксээбиттэр, ол иһин киһи оҥорбот быһыылара бары кэриэтэ куһаҕаны элбэтэллэр.

Оҕо туох өйүгэр көтөн түспүтүн, бу быһыыттан туох содул үөскүүрүн арааран билбэккэ эрэ оҥорон кэбиһэр кыаҕа аһара улахан. Өйө-санаата ситэ сайда, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран билэ илигинэн оҥоро сатыыр саҥаны айыылара олус элбэхтик куһаҕан буолан тахсаллар. Ол иһин сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ анаан аналлаах хааччаҕы оҥорор, “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэн сыыһа туттунарыттан харыстыыр.

Аныгы бэчээт суруйууларыттан оҕо оҥорор айыылара хайдах айыылар буолан тахсалларын билэр кыахтанабыт:

- Подольскай куорат администрациятын пресс сулууспата биллэрэринэн 7№-дээх гимназияҕа биир үөрэнээччи оскуола иһигэр баллончиктан гаһы ыстаран кэбиспититтэн 14 оҕо эчэйбит, 6 оҕо быраастар көрүүлэригэр киирбиттэр.

- Москва уобалаһыгар Ногинскай оройуон Богородскай гимназиятыгар оҕолор охсуһалларыгар 14 саастаах оҕону быһаҕынан дэҥнээбиттэр.

- Красноярскай куоракка 14 саастаах үөрэнээччи бииргэ үөрэнэр оҕолоругар витамин диэн ааттаан ханнык эрэ таблеткалары сиэппититтэн сотору кэминэн 6 оҕо ыалдьыбыттар. Скорай көмөнү ыҥыран балыыһаҕа киллэрбиттэр.

- Дагестан республикатын Цумадинскай оройуонун Агвали дэриэбинэтин оскуолатыгар оҕо гранатаны эспит. Биир оҕо өлбүт 11 оҕо дэҥнэммит диэн республика МВД-та биллэрбитэ.

- Россия президенэ В.В.Путин бэлиэтээбитинэн саастарын ситэ илик наркоманнар ахсааннара 60 бырыһыанынан эбиллибит. Итини тэҥэ кини Россияҕа 600 тыһыынча наркоманнар баалларын статистика билинэрин, онтон атын дааннайдарынан кинилэр ахсааннара 2 мөлүйүөнтэн ордугун эттэ.

- Свердловскай уобалас Октябрьскай дэриэбинэтигэр олохтоох 12 саастаах үөрэнээччи утуйууттан уһуктубут ежигы тутан ылан таҥас суумкаҕа уган илдьэн испит. Бу иһэн этиһэ сылдьар, тапсыбат бииргэ үөрэнээччитин көрсөн ежиктаах суумкатынан охсон бааһырдыбыт. Бааһырбыт оҕо ийэтэ полицияҕа үҥсүбүт.

- Свердловскай уобаласка алта оҕо эми сиэн сүһүрбүттэрин түргэнник балыыһаҕа киллэрбиттэр. Тыаҕа күүлэйдии сылдьаннар көҥүлэ ааспыт сөтөл эмтэрин булан ылан сиэбиттэриттэн куһаҕан буолан барбыттар. Билигин быраастар көрүүлэригэр сылдьаллар.

- Свердловскай уобалас биир дэриэбинэтигэр улаатан эрэр үс уолаттар дьон көмүллэр сирдэригэр содуом оҥорон сүүстэн тахса могила пааматынньыктарын алдьаппыттар. Бу 2006 уонна 2004 сыллаахха төрөөбүт уолаттар толорута суох кэргэҥҥэ иитиллэр эбиттэр. Үһүөннэрин туппуттар уонна уголовнай дьыала тэрийбиттэр. Өлбүттэр аймахтара могилаҕа уурар кэмпиэттэрин ылан сиир санааламмыттара табыллыбатаҕар кыһыйаннар пааматынньыктары алдьаппыттар. Полицейскайдар оҕолорун киһилии быһыыга ииппэтэх уолаттар төрөппүттэрин эппиэккэ тардар санаалаахтар.

- Челябинскай уобалас Златоуст куоратыгар 12 уонна 13 саастаах уолаттар бииргэ сылдьар 9 саастаах кыыстарын биир быраҕыллыбыт дьиэҕэ сылдьаннар кырбаан баран күүһүлээбиттэр.

Оҕо айыыны оҥороруттан олус улахан содуллаах куһаҕан быһыылар үөскээн тахсаллара элбээбитин солуннартан истэбит, көрөбүт. Саха сиригэр оҕолор оҥорор куһаҕан быһыыларыгар бэйэлэригэр тиийиниилэрэ элбээбитэ ордук улаханнык санаарҕатар. Маннык улахан куһаҕан быһыылар үөскүүллэригэр айыы диэн тылы “үчүгэй” диэн ааттаан сыыһа туһаныы сабыдыала улаханын сахалар таҥараларын үөрэҕэ арыйан дьоҥҥо тириэрдэр.

Тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна сорох учуонайдар була сатаан оҥорбут “айыыларын үөрэҕэ” оҕону иитиигэ оҥорор куһаҕана арыллан дьон билиитигэр тахсан иһэр. Былыр-былыргыттан көрсүө, сэмэй майгылаах, сиэри тутуһар сахалар “айыы үөрэҕин” куһаҕан сабыдыалыгар түбэһэннэр, оҕолорун иитиигэ улахан халыйыыны үөскэтиигэ тиийэн эрэллэрин тохтотуу ирдэнэр буолла.

Элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” сабыдыала оҕолорго тиийэн кинилэр оҥоро сатыыр саҥаны айыылара куһаҕан буолан тахсаллара элбээн иһэр. Оҕо оҥорор айыылара куһаҕан буолан тахсалларыттан аан бастаан төрөппүттэр эрэйдэнэллэр, улахан ночоокко түһэллэр. Бу оҕолор өйдөрүгэр-санааларыгар куһаҕан өттүгэр халыйыыны үөскэтэр “айыы үөрэҕин” төрөппүттэр тохтотоллоро ирдэнэр.

Саха сирин үөрэҕин министерствота айыы диэн тыл бары суолталарын табатык быһааран оҕо иитиитигэр “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн былыргы өйдөбүлүнэн туһаныыны киллэрэрэ эрэйиллэр. (1,99).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Оҕо өйө-санаата сайдыыта / И.И.Каженкин- Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2021. – 152 с.