Оҕо үтүктэр киһитэ - Киһи таҥара

Киһи өйө-санаата былыргы кыыл, көтөр өйүттэн-санаатыттан, туттар быһыытыттан сайдан, тупсан киһи буолуу, онтон улахан киһи буолуу, ол кэнниттэн өссө сайдан үчүгэй киһи буолуу таһымыгар диэри тиийбитин, билигин дьоҥҥо үчүгэй киһи таҥаралар туһанылла сылдьаллара биллэрэр.

Будда, Христос, Магомет диэн ааттаах үчүгэй киһи таҥаралаах омуктар язычниктары, ол аата кыыл-сүөл таҥаралаах дьону аанньа ахтыбаттара халлаантан ылыы буолбатах. Кыыл-сүөл таҥаралар-даныы өйү-санааны үөскэтэр баҕа санаа аҕыйаҕын, өй-санаа сайдыыта кыыл таһымыгар сылдьарын илэ биллэрэр көстүү буолар.

Аныгы үөрэхтээх, сайдыылаах киһиэхэ “Суор курдук буолан собулҕаны тоҥсуйа сылдьар баҕа санаалан” диэн көнөтүк эттэххэ улаханнык хомойуон,  өһүргэниэн да сөп.

Олус былыргы кэмнэртэн баар таҥаралар өй-санаа сайдыытын таһыма үрдээн истэҕин аайы уларыйан, тупсан биэрэн иһэллэр. Олус былыргы кэмнэргэ Суор, Хотой, Бөрө, Күн, Таба таҥаралар бааллара биллэллэр. Билигин сайдыылаах демократия олоҕор тиийбит, үчүгэй киһи таҥаралаах дьоҥҥо саҥа, айылҕаны харыстыырга аналлаах Күн таҥара саҥалыы үөскүүр кэмэ кэллэ.

Оҕо баҕа санаата үчүгэй киһи буолуу диэки тардыстаҕына, таластаҕына тугу барытын оҥороругар үчүгэй киһи оҥорорун курдук оҥорууну ситистэҕинэ киһи быһыылаах буолууну ситиһэр.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн аттыгар баар, көрөр, батыһар, үтүктэр киһититтэн холобур ылынан үөрэнэр, кини курдук буолар баҕа санааны үөскэтинэр. Төрөппүттэр, иитээччилэр оҕо батыһар, үтүктэр дьонугар кубулуйаллар, ол аата оҕо кыра эрдэҕиттэн үчүгэй киһини үтүктэн үөрэнэрин, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор, киһи быһыылаах буола улаатарын сахалыы таҥара үөрэҕэ төрөппүттэрин үтүгүннэрэн үөрэтэн ситиһэр. Ол аата маҥнайгы киһи таҥараларынан төрөппүттэр; ийэ уонна аҕа буолар эбиттэр.

Хас биирдии төрөппүт оҕото улаата охсон көмөлөһөрүгэр, улахан киһи буоларыгар, тугу барытын улахан киһи курдук таба оҥороругар, киһилии быһыыланарыгар олуһун баҕарар.

Оҕо барыта түргэнник улаата охсон улахан киһи оҥорор бары быһыыларын, үлэлэрин-хамнастарын оҥорорго кыттыһыан олуһун баҕарар, кэтэһэр. Оҕо улаата охсор баҕа санаатын күүһүттэн оннооҕор хас утуйан турдаҕын аайы төһөнү улааппытын мээрэйдэнэ сылдьара эмиэ биллэр.

“Улахан киһи буол” диэн төрөппүттэр баҕа санаалара уонна оҕо бэйэтэ улаата охсор баҕа санаалара холбоһоннор дьайыылара күүһүрэриттэн улахан киһи буолуу өйө-санаата, таҥарата үөскээн сайдыбыт. Ол аата элбэх киһи баҕа санааларын түмсүүтэ улахан киһи таҥараны үөскэппит.

Дьон өйдөрө-санаалара өссө сайдыытыттан, үөрэҕи-билиини баһылаан иһиилэриттэн киһи оҥорор быһыыларын барыларын икки аҥы; үчүгэй уонна куһаҕан диэн араарыыларыттан, оҕолоро үчүгэй санаалара элбээн үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥоро улааталларын ситиһэр сыалтан үчүгэй киһини таҥара оҥостубуттар. Ол аата киһи оҥорор бары быһыыларын үчүгэй киһи оҥорорун курдук үчүгэйдик, табатык оҥорорго дьулуһар баҕа санаа үөскээһинэ үчүгэй киһи таҥара үөскээһинигэр тириэрдибит.

Оҕо улаатан истэҕинэ киһи оҥорор бары быһыыларын барыларын үчүгэйдик, тупсаҕайдык, ис киирбэхтик оҥорорго дьулуһуутуттан уонна төрөппүттэр оҕолоро куһаҕан быһыылары оҥорбокко, үчүгэй эрэ быһыылары оҥорор киһи буоларыгар баҕа санаалара холбоһуу-ларыттан үчүгэй киһи буолуу өйө-санаата үөскээн сайдыбыт. Үчүгэй быһыылары оҥорор олус үчүгэй киһи Христос таҥара ити курдук үтүөҕэ, үчүгэйгэ баҕарар өй-санаа дьоҥҥо мунньустуутуттан, элбээһиниттэн, хас биирдии киһиэхэ баарыттан үөскээбит.

Сахалар олохторун үөрэҕэ этэринэн оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр төрөппүттэрэ иҥэрэн биэрбит баҕа санааларын олоҕун устата ситиһэ сатыыр. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр иитии-үөрэтии олус улахан суолталаах уонна оҕо инники олоҕор хайа омук тылынан саҥарарын, үчүгэй дуу, куһаҕан дуу быһыыланарын, дьоҥҥо хайдах сыһыаннаһарын төрүттүүр.

Онон оҕо кыра эрдэҕиттэн ханнык омук тылынан саҥарарын, хайдах өйдөөх-санаалаах, майгылаах буола улаатарын ийэтэ эбэтэр көрүүгэ-истиигэ быһаччы көмөлөһөр эбэтэ эрэ оҥорор кыахтаахтар. Ол курдук кинилэр оҕо саҥа саҥаран эрдэҕинэ ханнык тылынан саҥарарга үөрэтэр кыахтара улахан. Кинилэртэн, дьахталлартан омук тыла, сиэрэ-туома уонна өйө-санаата быһаччы тутулуктаахтар.

Биһиги таҥарабыт үөрэҕэ олус дириҥ силистээх, төрүттээх, өй-санаа үөскээһинин уонна сайдыытын быһаарыыта олус таба, кут-сүр үөрэҕиттэн тирэх ылан сайдар уонна улахан, үчүгэй киһи буолууга тириэрдэрэ, киһи быһыылаахтык олоҕу олорорго ыҥырара билигин ордук туһалыыр кэмэ кэллэ.

Биһиги киһи диэн тылбыт таҥарабыт аата буолар. Олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит. Сахалар кыыллартан, көтөрдөртөн, сүөһүлэртэн туспа араарыммыт, өйдөрө-санаалара өссө сайдан уратыларын, киһи буолууну билиммит тыллара буолар. Ол аата биһиги сахалар таҥарабыт аата – Киһи таҥара диэн буолбута олус быданнаабыт.

Манна киһи диэн тылы быһаарыы улахан оруолу ылар. Оҕобутугар “Киһи буол”, “Улахан киһи буол”, “Хаһан бу улахан киһи оҥорорун курдук оҥорор буолаҕын” диэн этиилэрбит оҕону киһи буолууга, киһилии быһыыланарга иитэллэр уонна үөрэтэллэр. Бу этиилэр оҕоҕо киһи буолар санааны иҥэрэллэр.

Өй-санаа аһара барар уратылаах. Сиэр диэн өй-санаа хааччаҕа киһи буолуу үөрэҕэ өссө сайда илигинэ үөскээбит. Саха дьоно сиэри кэспэккэ, аһара барбакка, көрсүөтүк, сэмэйдик, үлэлээн-хамсаан, оҥорон-тутан, элбэх оҕолонон-урууланан киһи быһыылаахтык биирдэ бэриллэр олохторун олоруохтарын баҕараллар. Ол аата киһи буолуу, киһилии быһыыланыы оҕо ситиһэ сатыыр баҕа санаата, биһиги олохпут сыала буолар.

Таҥара үөрэҕэ кут-сүр үөрэҕиттэн тирэх ылан саҕаланан киһи өйүн-санаатын сайдыытын табатык быһаарар. Билигин сайдыылаах олоххо төрдүттэн демократичнай тутулуктаах, “Туох барыта икки өрүттээх” тутулуктааҕын халбаҥнаабакка тутуһар, тугу барытын оҥороругар икки өрүтү иккиэннэрин тэҥник сыаналыыр, оҕо өйө-санаата сайдыытын табатык быһаарар биһиги сахалар таҥарабыт үөрэҕэ туһалыыр кэмэ кэллэ. Билигин демократия суолун тутуһар сайдыылаах дойдуларга биһиги сахалар таҥарабыт үөрэҕэ ордук улахан туһаны аҕалар кыахтаах.

Былыргы хараҥа кэмҥэ таҥара үөрэҕэр күүстэринэн эбэтэр араас манньаны мэҥиэлээн киллэрэ сатыыр эбиттэр, онтон билигин дьон өйө-санаата сайдан, үөрэх, билии эбиллибит кэмигэр төрөппүттэр оҕолоругар, кэлэр көлүөнэлэригэр үтүөнү баҕарар, киһи быһыылаах буола улааталларыгар баҕа санаалара эрэ таҥара үөрэҕэ тарҕаныытыгар уонна кытаанахтык тутуһулларыгар тириэрдэр кыахтаах. Төрөппүттэр оҕолорун туһугар, кинилэр өйдөрө-санаалара туруктаах, киһи быһыылаах буоларын иһин биһиги, сахалар таҥарабыт үөрэҕин бэйэлэрэ тутуһан уонна оҕолорун тутуһарга үөрэттэхтэринэ эрэ, бу аймахтар салгыы сайдар кыахтаналлар.

Хас биирдии ыаллар, аймахтар сайдан, элбээн иһиилэриттэн омук сайдан, ахсаана эбиллэн иһэр кыахтанар. Оҕо өйө-санаата туруктаныытын биһиги, сахалар таҥарабыт үөрэҕэ төрүттүүрүн таба өйдөөн туһаннахпытына эрэ омукпут салгыы сайдар кыаҕын улаатыннарыахпыт.

Сахалар киһи таҥараларын үөрэҕэ оҕо өйө-санаата сайдыытын табатык быһааран төрөппүттэргэ улахан көмөнү оҥорор. (1,54).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Оҕо өйө-санаата сайдыыта / И.И.Каженкин- Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2021. – 152 с.