Арассыыйа импиэрийэтэ

Арассыыйа импиэрийэтэ (нууч. Российская империя уонна нууч. дороф. Россійская Имперія ) оттон эмиэ Бутун Арассыыйатааҕы импиэрийэ) - 1721 сылтан олунньуга (пэбрээл) диэри турбут судаарыстыба, 1917 с. олунньуга (пэбрээл) диэри олорбута уонна ол сыл балаҕан (сэнтээп) ыйыгар өрөспүүбүлүкэ Бырабыыталыстыбата биллэриллибитэ.

Устуоруйата

Импиэрийэ аатын Арассыыйаҕа 1700—1721 сыллардааҕы Хотугу сэрии кэнниттэн Петр I иҥэрбитэ.

XIII үйэҕэ Петр Улуу (1682-1725) Сибиэссийэ (Швеция) уһун сэриитин кэнниттэн Балтийскай муораҕа тахсар суолу ылбыта. Кини Санкт-Бүөтүрбөрг туппута, 1712 сылтан саҥа киин куораты туттарбыта, Европаҕа дойду аһыллыытын бэлиэтээбитэ. Оччолорго Уралга бастакы металлургическай промышленность күүстээх металлургическай промышленность Уралга тутуллубута уонна байыаннайдары өйүүргэ көҥүллээбитэ. Сэтинньи 2 күнүгэр 1721 сыллаахха Петр ыраахтааҕы үгэс буолбут титулун солбуйбут «Бүтүн Арассыыйатааҕы Император» титулун ылыммыта. Сырдатыллыбыт самодержица Екатерина Россия (1762-1796) Осман импиэрийэтэ уонна Крымскай ханство үрдүнэн Кыайыы кэнниттэн, Арассыыйа импиэрийэтын кыраныыссатын туора анньан, Польша сирин- уотун арҕаа өттүгэр олохтообута. Билиҥҥи Украина уонна Үрүҥ нуучча (Беларусь) билигин Арассыыйа территориятыгар толору баар. Бу кэм устатыгар казактар Сибиир уонна 1640 сыллаахха Тиихэй акыйаан океаныгар тиийбиттэрэ. Иркутскай Күөл кытылыгар турар Иркутскай 1633 сыллаахха төрүттэммитэ, Беринг силбэһии уонна Аляска оройуоннара 1740-с сылларга чинчийиллибиттэрэ.

Аан бастаан импиэрийэ киин куоратынан Санкт-Петербург (1721—1728) буолбута, онтон Москуба (1728—1730), онтон эмиэ Санкт-Петербург (1730 буолбуттара (1914 сыллаахха Петроград диэн ааттаммыта).

Арассыыйа импиэрийэтэ урут үөскүү сылдьыбыт судаарыстыбалартан сирин иэнинэн үһүс миэстэҕэ турар: Британия уонна Монгуол импиэрийэлэрин кэнниттэн — Хотугу муустаах байҕалтан Хара муораҕа дылы, Баалтикаттан Чуумпу акыйааҥҥа дылы. Импиэрийэ баһылыга — бүтүн Арассыыйа императора 1905 сыллаахха дылы тугунан да хааччахтаммат былаастаах этэ.

1917 сыл балаҕан ыйын 1 (14) күнүгэр Арассыыйа Быстах бырабыыталыстыбата дойдуну өрөспүүбүлүкэ быһыытынан биллэрбитэ (де факто Арассыыйа эрдэ, Олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн өрөспүүбүлүкэ буолбута). Ол да буоллар импиэрийэ сокуон салаатын былааһа — Государственнай Дуума алтынньы 6 (19) күнүгэр эрэ ыһыллыбыта.