Сарыг йоҕырдар

Сарыг йоҕырдар (йугурдар, шира-йугурдар; нууч.: желтые уйгуры; кыт. 裕固族, пиньинь: Yùgù Zú; сарыг йоҕырдыы: Sarïg Yogïr, шира-йугурдуу: Šera Yogor) – Кытай 56 официальнайдык билиммит омугуттан биирдэһэ. Сарыг йоҕырдар Ганьсу провинциятыгар Сунань-Югур автономнай уеһыгар олороллор. Сарыг йоҕырдар икки улахан бөлөххө арахсаллар: сарыг йоҕыр тыллаахтар (түүрдүү) уонна шира йугур тыллаахтар (моҕоллуу).

Сарыг йоҕыр өбүгэлэрэ 840 сыллаахха Уйгуур хаҕаната ыһыллыбытыгар Шад Удзар Тэкин диэн тойонноох билиҥҥи Ганьсу сиригэр кэлэн олохсуйбуттар уонна Пан Тэкин кэмигэр Уйгуур Ганчжоу дойдутун тэрийбиттэр. Бу дойду хас да үйэҕэ уһаан баран тангуттар сэриилэриттэн эстибит.

Сарыг йоҕырдар ахсааннара 2000 сыллаах биэрэпиһинэн 13 719 киһи буолар. Ганьсу провинциятыгар олороллор (олохтоохтортон 2,3 эрэ %).

Аҕа уустара

Э.Р. Тенишев быһаарбытынан сарыг йоҕырдар сэттэ аҕа ууска – улууска (отак) арахсаллар. Билиҥҥи кэмҥэ бу отактар (улуустар) туох да хаһаайыстыбаннай эбэтэр административнай суолталара суох.

Сарыг йоҕырдар уонна шира йугурдар төһө да атын-атын тыллаах уонна олохтоох-дьаһахтаах буолбуттарын иһин биир төрүттээхтэр, ону аҕа уустар ааттара туоһулууллар. Сарыг йоҕырдар аҕа уустара:

• Андьан (анджән, анджәң, анджян).
• Арлат (арулаттар сыдьааннара).
• Вай. Икки бөлөххө арахсаллар: эрки вай "эргэ вай" уонна йаны вай "саҥа вай".
• Дьуныл (чоңыл, чуңыл). Бүрээт-моҕол цонгол бииһин кытта ситимнииллэр.
• Йаглахкыр (йаглакыр, йаглахкар, йаглыхкыр, яглак). Икки бөлөххө арахсаллар: ак йаглахкыр "маҥан йаглахкыр" уонна кара йаглахкыр "хара йаглахкыр". Йаглакар диэн уйгуур хаҕаннарын аҕа ууһун аата.
• Йагток.
• Йун (патан).
• Кадьан.
• Калка. Халха-моҕоллору кытта ситимнээхтэр.
• Камэр.
• Каргос. Карагастары кытта ситимнээх буолуохтарын сөп.
• Колэн. Кулин диэни көр.
• Комдьук. Кыргыс төрүттээх буолуохтарын сөп. Бу биис аата Кэмчик өрүһү уонна кэм-кэмдьиуттары кытта ситимнээх. Сорох чинчийээччилэр сабаҕалыылларынан кэм-кэмдьиуттар камаши диэн татаар бииһин кытта сыһыаннаахтар.
• Коң. Коҥ диэн биис шордарга баар.
• Конрат (конырат). Хонгираттар сыдьааннара.
• Кулин. Колэн да дэнэллэр. Хакас омугун көл бииһин уонна тыва омугун күл бииһин кытта ситимнээх буолуохтарын сөп.
• Кыргыс. Былыргы кыргыстар сыдьааннара.
• Ланчак.
• Лахшо.
• Мнэг. Тангуттар сыдьааннара.
• Ойрот (ойрат). Уйрат да дэнэллэр. Ойраттар арҕааҥҥы моҕол биистэрэ.
• Өргэ.
• Паҕана. Баҕанас диэн моҕол бииһин кытта ситимнээх буолуохтарын сөп.
• Паглыг.
• Пайат. Байат диэн моҕол бииһин сыдьааннара.
• Патан. Йун диэни көр.
• Пашу.
• Пэгэши. Йаглахкыр бииһин сороҕото.
• Пэйат.
• Пэй. Тыватааҕы пайгара уонна хакас байга биистэрин кытта ситимнээхтэр.
• Сокалыг.
• Солтус. Сулдус диэн моҕол бииһин сыдьааннара.
• Сына.
• Тэмирт.
• Тэмурчин.
• Тогшы (тогша, тогши).
• Тунса.
• Түргүш. Арҕааҥҥы түүрдэр биистэрэ. V–VIII үйэтээҕи Орхон-Енисей суруктарыгар бу аат көстөр.
• Уйрат. Ойрот диэни көр.
• Хор. Хоро-бүрээттэри кытта ситимнээхтэр.
• Хараҥгат (ораңгат, хуруңут). Харанут диэн моҕол бииһин кытта ситимнээхтэр.
• Чанбан.
• Чунса. Чүнүс диэн тэлэҥит бииһин кытта ситимнээхтэр.
• Чыгаллык.
• Шартыҥ. Йаглахкыр бииһин сороҕото.
• Эркэр.
• Ыглан. Бу биис аата γǎlán, γlan (оҕус) диэн тибиэт тылыттан үөскээбит.

Итэҕэллэрэ

Сарыг йоҕырдар тибиэт буддизмын ылыммыттар, ону тэҥэ ойууннааһын да хаалбыт.

Эбии көр:

• Сарыг йоҕыр тыла
• Уйгуур хаҕаната
• Түүр омуктар

Кинигэлэр

• Народы Восточной Азии / под ред. Н.Н. Чебоксарова, С.И. Брука, Р.Ф. Итса, Г.Г. Стратановича. М.–Л.: Наука, 1965. С. 219.