Сахаларга христианство киириитэ

1714 с. ахсынньы 6 күнүгэр Сибиир норуоттарыгар күүс өттүнэн христианскай итэҕэли киллэрэр туһунан Петр I уурааҕа тахсыбыта. Сахалары уонна хотугу норуоттары сүрэхтээһин саҕаламмыта, сүрэхтэммит дьон чэпчэтиилэринэн туһаналлара. 1720 c. балаҕан ыйын 1 күнүнээҕи уураахха этиллэринэн, христианскай итэҕэли ылыммыт дьоннор үс сыл устата бары түһээнтэн босхолоноро. Босхо кыһыл көмүс сүрэх, чаанньык, алтан иһит, “ырбаахыта тиктиҥ” диэн холуста, таҥара мэтириэтэ (икона) биэрэллэрэ. Саха киһитэ маннык чэпчэтиини сүрдээх өйдөөхтүк туһаммыта: маҥнай оҕолорун биир-биир сүрэхтиир, онтон – кэргэнин, тиһэҕэр – бэйэтин. Түмүгэр сүүрбэччэ сыл дьаһаахтан босхолоноллоро. Сорох сахалар православиены сүрдээх дириҥник ылыммыттара. Эбээннэр, эбэҥкилэр, чукчалар көһө сылдьар буолан таба туттарбат этилэр. Оттон саха нууччаны кытта алтыһара сылтан сыл кэҥээн иһэрэ.
1724 сылы сахалар уонна Өлүөнэ эҥэринээҕи олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктар христианствоҕа киирбит сылларынан ааҕыллар. Ордук 1805-10 сыллардаахха сүрэхтэнии дэлэйбитэ. Протоиерей Георгий (Григорий Слепцов) 1800 сылтан 1810 сылга диэри Саха сирин кэрийэ сылдьан 7О-ча тыһыынча киһини сүрэхтээбит. 1823 сыллааҕы докумуоннар туоһулуулларынан, оччолорго саха омугун 1 эрэ бырыһыана сүрэхтэммэккэ хаалбыта.Сүрэхтииллэригэр уһун суһуохтаах эр дьону баттахтарын кырыйталаан баран, үрдүлэригэр уу кутуталаан, нууччалыы ааты биэрэн, быалаах кинигэҕэ суруйаллара.
Нуучча таҥаратын үөрэҕин быһыытынан, айыыта-буруйа суох киһи өллөҕүнэ дууһата ырайга көтөр диэн буолар. Оттон буруйу оҥорор киһи айыыта-харата элбээн, аад айаҕар түһэн оргуйбут сымалаҕа буһар. Ол иһин Күн сиригэр олорор киһи, туох да айыыны-буруйу оҥоруо суохтаах. “Куһаҕаны оҥордоххо сир-дойду иччитэ хоргутуо, хомойуо, айыы буолуо” диир саха, бэйэтин итэҕэлэ нуучча таҥаратын үөрэҕэр сөп түбэһэр, дьүөрэлэһэр буолан, саҥа итэҕэли утарбатаҕа, дьон үксэ дөбөҥнүк ылыммыта.
Суут былыргы итэҕэли боппута. Кэриим аҕабыыта ыалга киирэн ол-бу эмэгэти көрдөҕүнэ ылан уокка быраҕара. Бэйэтин тылынан мэлииппэни ыллыы-ыллыы хадьыылатын биэтэҥнэтэн “ыраастыыр” буруонан ыһаарара. Сүрэхтэммит эр дьону баттаххытын үүннэримэҥ диэбиттэрэ, муостаах бэргэһэни кэтэри боппуттара. Ынах үүтүн уоһаҕын иһимэҥ; күтэри, тииҥи сиэмэҥ дииллэрэ. Ойууннууру эмиэ боппуттара. Ол эрээри улахан хомуһуннаах ойууннар саҥа дьаһалы ылымматахтара, баттахтарын кырыйтарбатахтара.
Дьокуускай 1638 сыллаахха туспа воеводство буолуоҕуттан, киинтэн таҥара үөрэхтээхтэрэ кэлитэлээбиттэрэ, бастакы таҥара дьиэтин “Троицаны” туппуттара. 1664 сыллаахха Ыспааскай манастыыр үлэҕэ киирбитэ. 1718 сыллаахха Дьокуускайга олорор дворян, бояр төрүттээхтэр уонна сулууспалаахтар көрдөһүүлэринэн Сибиир митрополита Федор Лещинскай алгыһынан Сибэтиэй Ньукулай аатыгар мас таҥара дьиэтэ тутуллубута. 1728 cыл от ыйын 28 күнүгэр Ыспааскай манастыыр архимандрита Феофан таас таҥара дьиэтин үлэҕэ киллэрбитэ. 1730 сыллаахха бастакы оскуола аһыллыбыта.1731 сыллаахха Саха сирэ (уезд) Тобольскай митрополитын дьаһалынан Иркутскай епархияҕа сыһыарыллыбыта.
Таҥара дьиэлэрин үлэлэрин сүрүн ис хоһоонунан христианскай итэҕэли иҥэрии, таҥара бырааһынньыктарын аайы дьону мунньан мэлииппэ ааҕан, ыллаан, буруйу оҥорбут киһини дьон-сэргэ истэригэр айыытын этитэн, буруйун билиннэрэн о.д.а. таҥара итэҕэлин киэҥник пропагандалааһын буолбута. Итини таһынан Күн-судаар ыраахтааҕыга баайдар хомуйар нолуоктарын, кини бары дьаһалларын эҥкилэ суох толорору ситиһии, кэргэннии буолар дьону бэргэһэлээһин, төрөөбүт туһунан миэтирикэни толоруу, саҥа төрөөбүт оҕоҕо ааты биэрии, өлбүт киһи дууһата ырайга көтөрүгэр анаан мэлииппэни ааҕыы уо.д.а. кинилэр үлэлэригэр киирэрэ.
Маны таһынан нэһилиэктэргэ таҥара дьиэтэ культурнай киин эмиэ буолара. Аҕабыыт үгүс нэһилиэктэргэ саамай үөрэхтээх киһинэн буоларын быһыытынан, бэйэтин үлэтин таһынан суруксуттуура, учууталлыыра, эмчиттиирэ, судьуйалыыра онтон да атын эбээһинэстэри толоруон сөбө. Билиини-көрүүнү тарҕатыыларын таһынан сорохтор кыраайы чинчийэр, олоҕу-дьаһаҕы үөрэтэр үлэни ыыталлара. Бастакы библиотекалар, оскуолалар, сахалыы хаһыаттар, кинигэлэр тахсыылара кинилэр үлэлэрин кытта сибээстээхтэр.
1898 сылтан ыла Дьокуускайдааҕы епархияҕа Охотскай уокурук муора кытыытынааҕы уобаластара уонна Иркутскай губерния бириискэлэрин таҥараларын дьиэлэрэ киирбиттэрэ. Дьокуускайдааҕы епархия 1918 сыллаахха уокуруктарынан таҥара дьиэлэрин ахсаана:
Дьокуускай к. – 12
Верхоянскай уокурук – 12
Бүлүү уокуруга – 24
Халыма уокуруга – 8
Өлүөхүмэ уокуруга – 17
Охотскай уокурук – 7
Дьокуускай уокурук – 54
барыта – 134
Бу таҥара дьиэлэригэр барыта холбоон 300-кэ киһи үлэлиирэ.

Туһаныллыбыт сирдэр

И.Н. Тарабукин “Хотун Төҥүлү тула”, Дьокуускай, «Сайдам», 2007 с.