Саха омук (уопсастыба)

«Саха омук» — XX үйэ саҕаланыытыгар Саха сиригэр үөскүү сылдьыбыт саха интэлигиэнсийэтин түмэр култуура-сырдатыы уопсастыбата. 1920 сыллаахха сэтинньи 7 күнүгэр тэриллибит, бу иннинэ "Оросин саагыбарынан" сибээстээн сабыллыбыт "Саха аймах" уопсастыбаны солбуйбут.

"Саха омук" сыала-соруга: Саха сирин культурнай күүһүн түмэн саха норуотун культурнай таһымын, омук быһыытынан бэйэни өйдөөһүнүн өрө көтөҕүү; өй-санаа уонна эт-хаан өтүнэн сайдыытыгар көмө; саха устуоруйатын, олоҕун-дьаһаҕын, майгытын уонна үгэстэрин үөрэтии; сөптөөх, туһалаах көр-нар тэрийии; былыргы кэм пааматынньыктарын харыстааһын; саха тылын сайыннарыы; учебниктары таһаарыы; сахалыы оскуолалары арыйыы уо.д.а.

Устуоруйата

Тэрийэр мунньах 1920 сыллаахха сэтинньи 7 күнүгэр буолбут. Тэрийээччилэр ааттарыттан Алампа тыл эппит. Ол кэнниттэн А.В. Скрябин тэрийбит хуора ыллаабыт. Онтон Саха сирин ревкомун аатыттан бэрэстээтэл Былатыан Ойуунускай эҕэрдэлээбит. Мунньахха чилиэҥҥэ суруттарыыны саҕалаабыттар. 127 киһи суруттарбыт. Салайааччылары талбыттар, бырабылыанньаҕа В.Н. Леонтьев, П.А. Слепцов, Г.Ф. Корнилов, П. Санников, П.Г. Габышев, уонна хандьыдааттарынан А.И. Софронов, Н.И. Гермогенов, В.Д. Борисов киирбиттэр. Эрэбиисийэлиир хамыыһыйаҕа М.К. Аммосов, Г.Ф. Андреев, Н.Г. Миткевич киирбиттэр, хандьыдааттарынан М.И. Шадрин уонна Н.Е. Желобцов талыллыбыттар.

1920 с. сэтинньи 21 күнүгэр РКП(б) Саха сиринээҕи бюрота саха хомуньуустарын уонна хомсомуолларын уопсастыбаҕа киирэргэ соруйбут.

Уопсастыба биэс салааттан турара: тыйаатыр, тылбаас, лиэксийэ, родиноведение, үөрэх (ааҕарга үөрэтии).

Бу састаабынан уопсастыба сылы кыайбат үлэлээбитэ. 1921 сыл олунньутугар уопсастыба сорох чилиэннэрэ "норуоту утарбыт олунньутааҕы саагыбарга" кытыннылар диэн олоҕо суох буруйданан уопсастыба үлэтэ тохтотулла сылдьыбыта. Онтон ол сыл ахсынньы 23 күнүгэр РКП(б) көҕүлээһининэн "Манчаары" култуура-сырдатыы уопсастыбата диэн аатынан сөргүтүллүбүтэ. Бырабылыанньаҕа бэрэстээтэл А.Ф. Бояров, чилиэннэр А.И. Софронов, П.А. Винокуров, К.А. Сокольников уонна М.А. Константинов киирбиттэрэ. Онтон сэбиэттэри утарбыт өрө туруу бүппүтүн кэннэ 1922 с. балаҕан ыйын 5 күнүгэр "Манчаары" уопсастыба уопсай мунньаҕар "Саха омук" диэн ааты төннөрбүттэрэ. Ону таһынан устааптан хомуньуус баартыйа үс соругун соппуттара.

"Саха омук" үөрэҕирии, тыйаатыр, билим, ускуустыба, физкультуура сайдыыларыгар далааһыннаах үлэни ыыппыта. Уопсастыба чилиэннэрэ нууччалыыттан саха тылыгар элбэх ааптар айымньытын тылбаастаабыттара, сахалары аан дойду култууратын кытта билиһиннэрбиттэрэ. Уопсастыба иһинэн бөлүһүөпүйэ, быраап, саахымат-дуомат, суруйааччы уонна да атын куруһуоктар үлэлээбиттэрэ. "Саха омук" филиаллара 1924 сыллаахха Саха сирин бүттүүнүн хаппыттара. Ардыгар филиаллар ыраах улуустарга уонна нэһилиэктэргэ култуура соҕотох тэриллиилэрэ буолар этилэр.

1928 с. бэс ыйын 2 күнүгэр Саха сирин ВКП(б) обкомун бюрота «Саха омук» уопсастыбаны бобор туһунан уураах ылыммыт. Бобуу төрүөтүнэн уопсастыбаҕа "сэбиэттэри утарар дьон" (антисоветские элементы) киирэллэрэ, оттон салалтатыгар "омугумсук интэлигиэннэр" (националистически настроенная интеллигенция) киирэллэрэ буолбут. Бу дьиҥнээх төрүөтүнэн П. В. Ксенофонтов уонна М. К. Артемьев бастаанньалыыр этэрээттэрин утары охсуһуу содула этэ.

1937 с. ССРС ис дьыалатын наркома Н. И. Ежов чекистар үлэлэрин туһунан тыл этиитигэр «Саха омук» уопсастыбаны «буржуазно-националистическай тэрилтэ» диэн сыаналаабыта. 1930-с сылларга бу уопастыба чилиэннэрин өрөбөлүүссүйэни уонна сэбиэттэри утарааччылар курдук чуолкайдык көрөллөрө. Өрөспүүбүлүкэ салайааччыларын репрессията бу тэрилтэ чилиэннэрин тиһиктэригэр олоҕурбута.

"Саха омук" уопсастыба XX үйэ бүтүүтүгэр уларыта тутуу саҕана сөргүтүллэ сылдьыбыта.