Саха тылын ураты халыыбын туһаныы

Саха тыла атын грамматическай тутуллаах буолан, нуучча тылыгар сэдэх, бэйэтэ тутта үөрүйэх халыыптардаах. Оннук халыып саха кулгааҕар минньигэстик иһиллэр, түргэнник өйдөнөр, тылбааһы тупсарар.
1. Туохтуур көрүҥүн аттарыы халыыба саха тылыгар араас ньыманан үөскүүр уонна элбэх суолталаах:
1) Түмүктүүр көрүҥ – кэбис, хаал, кэл, ыл, тиий: сиэн кэбис, баран хаал, көрөн кэллэ, тутан ылла, барарга тиийдэ.
2) Уһатар көрүҥ – тур, ис, сырыт: бара тур, баран ис, билэ сырыт.
3) Кылгатар көрүҥ – ыл, эр, түс: көрөн ыл, туран эр, сыта түс.
Көрүҥ үс компоненнаах, халыыба түргэн хайааһыны көрдөрөр:
1) “сыһыат + сыһыат туохтуур + көмө туохтуур”: тиэрэ баран түстэ, сулбу тардан ылла, супту хааман кэллэ.
2) “сыһыат туохтуур + сыһыат туохтуур + көмө туохтуур”: олоро кэлэн түстэ, ойон тура оҕуста, эргийэн киирэн барда.
3) “дьүһүннүүр тыл + -гын + көмө туохтуур”: дьигис гынан ылла, ыгдас гынан кэбистэ, ходьох гына түстэ.
4) “тыаһы үтүктэр тыл + -гын(дии) + көмө туохтуур”: лис гына түстэ, пас гынан хаалла, ньах дии оҕуста, тоһугур гына түстэ.
Түөрт-биэс компоненнаах халыып олус эрчимнээх хайааһыны биэрэр: чиккэс гына тура биэрдэ, лах гына олоро кэлэн түстэ.
2. Холбуу туһаайыы (совместно-взаимный залог глаголов) нууччалыы-сахалыы дьүөрэлэһиитэ. Билиҥҥи кэмҥэ нууччалыы этиини тылбаастыырга туохтуур холбуу туһаайыытын сыыһа туттартан саха тыла олус сыыһырар. Саха тылыгар туохтуур ҕ туһаайыытыттан биирэ холбуу туһаайыы дэнэр, "совместно-взаимный залог в зависимости от лексического значения глагола и от контекста речи реализуется в двух основных значениях:
1) значение совместности действия и
2) значения взаимности действия".
Холбуу туһаайыы –с (-ыс) сыһыарыынан үөскүүр: бар-барыс, бил-билис, оҕус-охсус. Маннык халыып "субъект хайааһыны атын субъегы кытта кыттыһан эбэтэр хардарыта оҥорорун көрдөрөр":
1) элбэх буолан эбэтэр тэҥҥэ оҥорор хайааһыны: Москваттан кэлбит самолету көрүстүбүт;
2) икки эбэтэр хас да киһи хардарыта оҥорор хайааһыны: Маҥнай кыыһырсыбыттар, онтон охсуспуттар;
3) сүрүн хайааһыҥҥа көмө, кыттыгас хайааһыны: Уолаттар аҕаларыгар от тиэйсэллэр;
4) маны таһынан кэнники кэмҥэ холбуу туһаайыы туохтуура дьиҥнээх суолтатыттан атын, элбэхтик диэн суолтаҕа киэҥник туттуллар буолла: билигин ити боппуруоска үлэлэһэ сылдьабыт / по этому вопросу сейчас работа ведется.
Нуучча тылыгар кыттыһан эбэтэр хардарыта диэн суолта атын ньыманан бэриллэр:
1) –ся суффиксынан үөскүүр возвратный глагол форманан: собраться, бороться, встретиться;
2) со- приставканан: совместная деятельность, сотрудничество;
3) совместно, друг друга, взаимно, против, о.д.а. тыл көмөтүнэн.
Ол иһин билиҥҥи саха тылыгар нууччаттан сахалыы тылбаастаан –с (-ыс) сыһыарыылаах туохтуурга эбии бэйэ-бэйэлэрин, бииргэ кыттыһан, кытта, хардарыта, утары, о.д.а. тылы туттан, өйдөбүлү хос хатылааһын (плеоназм) элбэхтик тахсар: любили друг друга / бэйэ-бэйэлэрин таптаһаллара; познакомились с друг другом/ хардарыта билсиһэн; расспрашивали друг от друга / хардарыта ыйыталаһан; взаимопонимание и взаимопомощь / хардарыта өйдөһүү уонна хардарыта көмөлөсүһүү; взаимоуважение / хардарыта ытыктаһыы; противоборство / утарыта харсыһыы, о.д.а.
Билиҥҥи саха тылыгар возвратный глагол халыып тылбааһыгар -с (-ыс) сыһыарыыга эбии “көмө” тылы туттар холобур элбээн иһэр: подружились / бэйэ-бэйэлэрин кытта доҕордоһон, встретились / бэйэ-бэйэлэрин кытта көрсүстүлэр; сделали подарки / хардарыта бэлэхтэстилэр. Ол быыһыгар хардарыта диэн суолтаны утарар ис хоһоонноох этии эмиэ туттуллар: взаимовыгодное сотрудничество / хардарыта бииргэ үлэлээһин (бииргэ буоллаҕына, хардарыта буолбат, онон икки өттүттэн барыыстаах бииргэ үлэлээһин диэн тылбаастанар). Сорох түбэлтэҕэ иккитэ төхтүрүйэн хатылааһын эмиэ баар: икки өттүттэн бэйэ-бэйэлэригэр көмөлөсүһэн; бэйэ-бэйэлэрин хардарыта өйөһөн.
Маннык этии туспа дэгиттээх буолан, КС, УУС туттуллуон сөп. Онтон өйдөбүлү стилистическэй суолтата суох хоһулаан этии, холобур, информацияны чопчу тиэрдэр соруктаах НС, ДьС-гэр тылы сыыһырдар.