Саха чулуу дьонноро

Ыам ыйын 18 күнүгэр Василий Васильевич Никифоров – Күлүмнүүр 148 сааһын туолар. Кини ыам ыйын 18 күнүгэр 1866 сыллаахха Тэбиик нэһилиэгэр Дүпсүн улууһугар төрөөбүтэ. Күлүмнүүр Петербурга 1905 сыл бүтэһигэр революционнай хамсааһыннар буолбуттарынан туһанан сахалары түмэ тардан «Саха холбоһуга» диэн көҥүл тэрилтэни тэрийэргэ тутаах киһи буолбута. Холбоһук уон биир пууннаах чэрчилээҕэ. Чэрчи сүрүн этиилэринэн – Саха омуга Сахатын сирин бас билиэхтээх уонна бэйэтин салайыныахтаах диэн туруорсуулар буолбуттара. Ону таһынан сахалартан Судаарыстыбаннай Думаҕа депутат баар буолуохтаах диэн туруорсубуттара. 1906 сыллаахха тохсунньу 4 күнүгэр сахалар үс сүүсчэкэ буолан Дьокуускайга мустубуттара, бу уопсастыбаннас бэрэстэбиитэллэрэ, кинээстэр, кулубалар уонна интеллигенция, кылгастык эттэххэ саха чөмчөкөтө мустубута. Мустубуттар холбоһук тэриллэрин уонна чэрчитэ ылылларын иһин куоластаабыттара. Витте премьер министрга туруорсуубутун ылын диэн ис хоһоонноох ирдэбил сурук суруйбуттара. Дьэ ол кэннэ мустубуттар улуустарынан тарҕаһан демократическай революцияны саҕалаан киирэн барбыттара. Бастатан туран дьаһаахтарын-нолуоктарын төлүүртэн аккаастаммыттара, салалтаҕа бас бэринимэҥ диэн агитацияны ыыппыттара, Холбоһук чэрчитин кытта дьону билиһиннэрэллэрэ. Улуустар революцияҕа кыттыһан, өйөөн киирэн барбыттара, биэс улуус уонна биэс уонтан тахса нэһилиэк Холбоһугу өйүүрүн биллэрбитэ, саха хамсааһына Сунтаар улууһугар диэри тилийэ киэҥ сири хаппыта. Тохсунньу 9 күнүгэр Холбоһук чилиэннэрэ икки сүүстэн тахса буолан Дьокуускай Думатыгар кэлэн, заседание буола турдаҕына дьиэҕэ киирэн депутаттары үлэлээн бүтэллэригэр модьуйбуттара. Депутаттар “саҥа састаап талыллыар диэри үлэбитин тохтотобут” диэн үлэлэрин тохтоторго күһэллибиттэрэ. Губернатор Булатов өлөрдүү уолуйан Петербурга “инородецтар бас баттах баран эрэллэр, суһаллык 200 киһилээх уонна пулеметтаах этэрээти ыыта охсуҥ” диэн дакылааттаабыт. Онуоха эбиитин Сунтаар сахалара земскай комитет тэринэ охсон губернаторга петиция тиэрдибиттэр: “дьаһаах төлөөн бүтэбит уонна туус-көмүс хостуур сирдэри бэйэбит бас билиибитигэр ылабыт” диэн. Ону таһынан Сунтаардар императорга сурук суруйбуттар “Дьокуускайга ыылыллыбыт земскай салайыныы туһунан балаһыанньаҕа олоҕуран сахаларга сирбитин бас билэргэ көҥүллэ биэр итиэннэ Судаарыстыбыннай Думаҕа Сунтаардар бэрэстэбиитилинэн Күлүмнүүрү талабыт” диэн. Оттон губернатор Булатов Ис дьыала министерствотыгар биллэрэригэр “сахалар хамсааһыннарыгар Никифоров буруйдаах, бууну көтөҕөөччүлэр чөмчөкөлөрүн (Холбоһук киин комитета – 10 киһи) хаайталаатахпына Саха сирэ бүтүннүү туруон сөп (ол саҕана сахалар баһыйар ахсааннара 1897 сыллааҕы перепиһынан Саха сиригэр 82% этэ, ол аата губернатор сөпкө толкуйдаабыт эбит), ону саба баттыырбар күүһүм суох” диэн дакылааттаабыт. Ис дьыала министра Дурново ону Иркутскай генерал-губернаторыгар Саха сирин губернаторыгар Булатовка көмөлөһөрүгэр сэриинэн көмөлөһөрүгэр бирикээс биэрбит. Оччолооҕу истэн баран Булатов Холбоһук чөмчөкөтүн хаайарга бирикээс биэрэр. Холбоһук Киин комитетын чилиэннэрин тохсунньу 19-с түүн, норуоттан кистээн тутуталыыллар. Улуустар Холбоһук чөмчөкөтө, ол быыһыгар Күлүмнүүр тутуллубутун истэн бас дьоннорун босхолуулларын курдук илии баттааһына хомуйан губернаторга туттаран киирэн бараллар. Онуоха губернатор эйэлээх туруорсууну сэриинэн саба баттыам диэн суоһурҕанар. Ол аата нуучча судаарыстыбата колонизаторскай политикалааҕын биллэрэр. Сахалар сэриилэһэр кыахтара суоҕун билэр буолан бэринэн киирэн бараллар, губернаторга Холбоһуктан аккаастанабыт диэн ис хоһоонноох суруктары киллэрэллэр. Күлүмнүүр хаайыыга сытан ону истэн санаарҕаан, санаатын дьоҥҥо тиэрдээри «Манчаары түөкүн» диэн саха тылынан бастакы пьесаны суруйар. Күлүмнүүр сахаларга бэйэни салайыныыны биэрэр ыра санаата туолбатаҕа. Ол эрээри ол санаата 11 сыл буолан баран туолбута. Ол курдук олунньутааҕы революция кэнниттэн Саха сиригэр дьон-аймах земскай былааһы, ол аата бэйэ салайыныыны киллэрбитэ уонна Күлүмнүүрү былаас бэрэссэдээтэлинэн, ол аата Саха сирин салайар былаас салайааччытынан талбыта. Ити хамсааһыннарга 1906 сыллаахха тэриллэ сылдьыбыт «Саха холбоһуга» диэн тэрилтэ дьыалатын салҕааччыта «Көҥүл» диэн тэрилтэ. Бу тэрилтэ тэриллэригэр эмиэ Күлүмнүүр тутаах киһи буолбута. Оттон Күлүмнүүр чугас доҕоро, саха омук чаҕылхай бэрэстэбиитэлэ Гаврил Васильевич Ксенофонтов Сибирь судаарыстыбаннай Дууматыгар депутатынан талыллыбыта. Күлүмнүүр бырабыыталыстыбата Саха сиригэр баара-суоҕа икки эрэ сыл олорбута. Ол гынан баран ол олорбут кэмигэр Саха сирэ кэскиллээх, сайдар сокуоннары ылыммыта. Ону бассабыыктар тохтоппуттара. Сэрии сэбэ тутан кинилэр Саха сиригэр олорор демократическай былааһы түҥнэрбиттэрэ уонна салайааччыларын – Никифоровтаах Ксенофонтовы тутан хаайталаабыттара. Күлүмнүүргэ саамай ыарахан кэм үүммүтэ – кинини бассабыыктар Сахатын сириттэн ыраах, Чита куорат таһыгар көскө ыыппыттара. Онтон ордук накаастабыл Күлүмнүүр курдук саха патриотугар арааһа суох буолуохтаах. Сыылкаҕа кини Сахатын сирин ахтан ыран-дьүдьэйэн быстар аҥара эрэ хаалбыта. Хата бассабыыктар үөрэхтээх дьонноро тиийбэккэ салайар үлэҕэ Күлүмнүүрү ыҥыран ылбыттара. Күлүмнүүр Дьокуускайга төннөрүн истэннэр олохтоохтор мустан ытыы-ытыы, үөрэн, уруйдаан, сыллаан көрсүбүттэрэ. Сэбиэскэй салалтаҕа Күлүмнүүр ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. Ол эрээри бассабыык былааһа Күлүмнүүргэ син-биир өстөөх этэ. Күлүмнүүрү хаайбыттара. Хаарыан киһибит 1928 сыллаахха хаайыы түрмэтигэр ыран-ыалдьан өлөөрү сытан баар-суох баайын, мунньубут кинигэлэрин, тус библиотекатын – саха омукка аныырын туһунан эппитэ.