Саҕайдар

Саҕайдар (хак.: сағай, э.а. сағайлар) — хакас омугун биир бөлөҕө. Саҕайдар үксүлэрэ Абакан өрүс хочотугар олороллор, тыллара хакас тылын саҕай диалега буолар.

Билиҥҥи кэмҥэ саҕайдар хакас омугун саамай улахан бөлөҕө буолаллар (хакастар 70%-на).

Аан маҥнай саҕайдары Рашид-ад-дин моҕол сэриилэрин туһунан кэпсииригэр ахтар. Нууччалар саҕайдар тустарынан аан маҥнай 1620 сыллаахха "дьаһаах төлөөбөттөр" диэн суруйбуттар.

"Саҕай" диэн аат төрдө былыргы Киин Азияҕа олорбут сакалары кытта ситимнээх буолуон сөп. Ону тэҥэ үгүс чинчийээччи "саҕай" уонна "саха" ааттары тэҥнээбитэ уонна ситимнээхтэрин бэлиэтээбитэ. Этнологтар этэллэринэн саха уонна саҕай култууратыгар элбэх майгыннаһар элеменнэр бааллар. "Саҕай" диэҥҥэ майгынныыр ааттаах биистэр казахтарга (сакаи диэн найман бииһин аҕа ууһа) уонна кыргыстарга (сайак) бааллар.

XVII үйэҕэ икки саҕай буолаһа баар этэ: Үс-Саҕай уонна Том-Саҕай. Саҕайдар 1703 сыллаахха диэри нууччалартан тутулуга суох этилэр. 1703 сыллаахха Енисей кыргыстарын Киин Азияҕа көһөрбүттэрин кэннэ саҕайдар туспа Саҕай сирин (нууч.: Сагайская землица) тэрийбиттэрэ. Бу кэмҥэ саҕайдарга чугастыы олорор биистэр холбоспуттар.

Номоххо этиллибитинэн саҕайдар Енисей кыргыстарыттан төрүттээхтэр. Бу этиини В.В. Радлов, Н.Ф. Катанов, И.П. Кузнецов-Красноярскай уо.д.а. чинчийээччилэр бигэргэппиттэр.

С.Д. Майнагашев диэн хакас чинчийээччитэ этэринэн саҕайдар кэлии биис буолбакка, олохтоох биистэри (сөөктөр) кытта ситимнээхтэр. Л.П. Потапов саныырынан саҕайдар биир сомоҕо биис буолбатахтар уонна хантан эрэ көһөн кэлбиттэр.

П.С. Паллас бэлиэтээбит:

«Саҕайдар сирэйдэринэн уонна олохторунан-дьаһахтарынан кашиннартан уратылар уонна ордук Кузнецкай уездка олорор бэлтирдэргэ чугастар: сирэйдэрэ дьиҥнээх татаардыы, сорох ардыгар калмыктыы...»

Г.И. Спасский саҕайдар тустарынан маннык суруйбут:

«Кинилэр төһө да качиннары кытта биир төрүттээх буолбуттарын иһин, ордук татаардарга майгынныыллар»

XIX үйэҕэ саҕайдарга бэлтирдэр холбоспуттар уонна саҕай биир аҕа ууһа буолбуттар.

Саҕайдар аҕа уустара

• Аба.
• Бэлтир
• Бурут
• Иргит
• Ичэгэ
• Хобый

Эбии көр

• Хакас сирэ
• Хакастар
• Качиннар

Кинигэлэр

• Потапов Л.П. Из поездки к "сагайцам" // Краткие сообщения Института этнографии им. Н.Н. Миклухо-Маклая АН СССР. — Вып. IV. — М.-Л.: Издательство АН СССР, 1948. — С. 61–65.
• Потапов Л.П. Этнический состав сагайцев // СЭ. — 1947. — № 3. — С. 103—127.
• Майнагашев С.Д. Из материалов по шаманству у сагайцев и соседних племён. // Живая старина. — Выпуск III—IV. — Петроград, 1913.
• Майнагашев С.Д. Отчёт по поездке к турецким племенам долины реки Абакан летом 1913 года // Известия Русского комитета для изучения Средней и Восточной Азии в историческом, археологическом и этнографическом отношениях. — Серия II, № 3. — Петроград, 1914.