Саҥа Каледония

Саҥа Каледония (фр. Nouvelle-Calédonie) - Быраансыйа анал административнай-территориальнай субъега, Чуумпу далайга турар. Саҥа Каледония

Саҥа Каледония фр. Nouvelle-Calédonie
Ыҥырыыта: "Terre de parole, terre de partage" (Тыл сирэ, холбоһуу сирэ)
Өрөгөй ырыата: Марсэльэза
Location of Саҥа Каледония
Киин куората		Нумэа
Ил тыла		Француз тыла
Дьаhалтата		Быраансыйа анал административнай-территориальнай субъега
-	Президент	Эммануэль Макрон
Иэнэ
-	Бүтүн	18 576 km² (156-с) 7172 sq mi
Олохтоохторо
-	2022 estimate	275590 (184-c)
-	Олохтоох чиҥэ	14.84/km²  38,4/sq mi
БИО (номинал)		2015 estimate
-	Total	8.63 млрд. $
-	Per capita	31980$
Валюта		Француз Чуумпу Одалай франка (XRF)
Кэм зоната		+11
Телефон кода		+687

арыыттан уонна атын кыра арыылартан, соҕуруу-илин Чуумпу далайыгар уонна Меланезияҕа турар. Олохтоохторо - 274590 (2022) киһи. Киин куората - Нумэа.

Этимология

Улуу Британияттан Джеймс Кук 1774 сылга Саҥа Каледония арыыны арыйбыта, уонна "Саҥа Каледония" диэн ааттаабыта. Каледония - Шотландия былыргы аата.

География

Саамай улахан арыыта: Саҥа Каледония үксүн хайалаах рельеф (Үрдүк туочката - Панье хайа, 1628 м.). Саҥа Каледония уһун барьернай рифынан төгүрүйбүт. Арыыҕа элбэх үрэхтэр уонна өрүстэр бааллар, үксүн Краснозем почвалаах. Тыалар 15% территорияны ылаллар.

Устуоруйа

3500 сыл анараа өттүгэр киһи Саҥа Каледонияҕа олорбута.

1774 сылга Джеймс Кук Саҥа Каледония арыыны арыйбыта. 1840-с сылларга активнай Эуропаттан көһөрүү саҥаламмыта, үксүн Быраансыйаттан атыыһыттар.

1853 сылга Быраансыйа Саҥа Каледонияны бэйэтин хаһаайынынан биллэрдэ. 1864-1896 сыллартан хаайыылаахтарын ыытар этилэрэ. Быраансыйа олохтоохторо кофе уонна кокуос үүннэрэр пиэрмэлэри туппуттара, 1890-с сыллартан ресурсалары хостоһуну саҥалаабыттара.

1946 сылга Быраансыйа анал административнай-территориальнай субъега диэн ааты сүгэр.

Политика

Саҥа Каледония Парлаамена

Испольнительнай былаас бэрэстэбиитэлэ - Верховнай Комиссар, Быраансыйа Президенынан туруоруллар. Саҥа Каледония бырабыытылыстыбата 11 чилиэнинэн турар. 54 конгресс депутата, парлаамен 5 сылга биирдэ быыбарданар. Саҥа Каледония олохтоохторо 2 Быраансыйа депутаттарын талар уонна 2 Быраансыйа сенатордарын талаллар.

Партиялар

Быыбардар 2019 сылга, ыам ыйын 12 күнүгэр ааспыттара.

• L'Avenir en confianc - республиканскай партиялар (18 миэстэ)
• Calédonie Ensemble - либеральнай партия (7 миэстэ)
• L'Éveil océanien - центристскай партия (3 миэстэ)
• Union nationale pour l’indépendanc - социалистичискай партия (9 миэстэ)
• UC/FLNKS - Меланезия социалистара (9 миэстэ)
• FLNKS - Меланезия социалистара (5 миэстэ)
• Parti travailliste - радикальнай-коммунистичискай партия (1 миэстэ)
• ibération Kanak Socialiste - Меланезия социалистара (1 миэстэ)

28 депутат независимость ураты, 26 депутат независимость туһугар.

Независимость референдумнара

• 1987 сыл. Быыбарга кыттыыны ылбыттара: 59%. 1.1% да, 98.9% суох. Независимость туһугар олохтоохторо бу референдумы бойкоттаабыттара.
• 2018 cыл. Быыбарга кыттыыны ылбыттара: 81%. 44% да, 56% суох.
• 2020 сыл. Быыбарга кыттыыны ылбыттара: 85%. 47% да, 53% суох.
• 2021 сыл. Быыбарга кыттыыны ылбыттара: 44%. 5% да, 95% суох.

Административнай-территориальнай араары

№	Провинциялар	Киин куората	Болуоссат км2	Олохтоохторо (2009)
1	Соҕуруу	Нумэа	7012,0	183 007
2	Хотугу	Конэ	9582,6	45 137
3	Луайоте	Увэа	1980,9	17 436
Барытын холбоон			18 575,5	245 580

Экономика

• Экспорт (2,2 млрд $. 2014-с сыл) - никель, балык.
• Импорт (4,4 млрд $. 2014-с сыл) - массыыналар, ас, тиэхникэ.