Сүрэх тэбэрин тухары (роман)

Саха народнай суруйааччыта Софрон Петрович Данилов Сүрэх тэбэрин тухары (роман) — саха литэрэтиирэтигэр маҥнайгы социальнай психологическай роман.

Саха сирин уонна Россия элбэх омуктаах литератураларын биир чаҕылхай сулуһа, Саха норуотун киэн туттуута, народнай суруйааччыта Софрон Петрович Данилов, бэртээхэй прозаик, күүстээх публицист уонна драматург быһыытынан киэҥник биллэр. Софрон Петрович Данилов — Саха республикатын улахан общественнай деятелэ, Российскай Федерация культуратын үтүөлээх үлэһитэ (1977), М.Горькай аатынан РСФСР государственнай бириэмийэтин лауреата (1985 с. «На земле якутской» («Красавица Амга», «Бъется сердце» романнар) кинигэтин иһин), Саха Республикатын П. А. Ойуунускай аатынан государственнай бириэмийэтин (1967 с. «Сүрэх тэбэрин тухары» роман иһин) лауреата, маны таһынан Сэбиэскэй Союз суруйааччыларын союһун уонна Сэбиэскэй Союз КГБ-тын бириэмийэтин, Саха сирин комсомолун бириэмийэтин (1976 с. «Киһи биирдэ олорор» роман иһин) лауреттара. 1949 сылтан Сэбиэскэй суруйааччылар союзтарын чилиэнэ.

«Сүрэх тэбэрин тухары» социальнай-психологическай роман:

Саха литературатыгар социальнай-психологическай роман аан бастаан ХХ үйэ иккис аҥарыттан (1960-с сылларга) саҕалаан сайдан барбыта. Манна суруйааччылар уопсастыба эйгэтигэр характер сайдыытын ойуулуур соругу туруорбуттар. Бу жанрга маҥнайгы суолу арыйбыт суруйааччы Софрон Петрович Данилов «Cүрэх тэбэрин тухары» романа буолар. Роман оччотооҕу кэмҥэ ааҕааччылар да, чинчийээчилэр да өттүлэриттэн улахан сэҥээриини, биһирэбили ылбыта.

Суруйааччы романыгар умнуллубат үйэлээх уобарастары айбыта уонна бу роман саха литературатын биир бэлиэ көстүүтүнэн буолбута.

Роман 1950-51, 1962—1966 cылларга суруллубута. 1967 cыллаахха Софрон Данилов романын иһин П. А. Ойуунускай аатынан государственнай премияны ылбыта. Роман 1970-с. сыллардаахха нууччалыы тылбаастанан Союз үрдүнэн биллибитэ, ааҕааччы олус биһирээбитэ. «Сүрэх тэбэрин тухары» саха прозатыгар саҥа кэрдиис кэми үөскэппитэ, литература сайдар олуктарын уурбута.

Роман геройа оччотооҕу кэм учуутала Сергей Петрович Аласов буолар. Ааптар геройун ис санаатын, кини олоҕун-дьаһаҕын, тулалыыр эйгэтигэр сыһыанын арылхайдык ойуулаабыта. Ааптар персонажтарын туруктарын, ис иэйиилэрин арыйарыгар айылҕа көстүүлэрин, күннээҕи олоҕу тулалыыр малы-салы ойуулуурун ааҕааччы быдан чугастык ылынар. Ромаҥҥа үс көлүөнэ алтыһыыта ырылыччы көстөр. Аҕа көлүөнэ — Лука Бахсыытап, Всеволод Левин, орто көлүөнэ учууталлара уонна эдэрдэр — оскуола үөрэнээччилэрэ. Ол эрэн, конфликт кинилэр икки ардыларыгар буолбакка, конфликт характер майгытыгар сайдар тулалыыр уопсастыбаҕа, бэйэ икки ардыгар сыһыаҥҥа олохсуйар. Мантан көрөбүт Аласов уонна Пестряков утарыта турууларын, үөрэнээччилэр уонна учууталлар өйдөспөт буолууларын (эдэр көлүөнэ уонна кырдьаҕастар), чиэс-суобас улахаҥҥа ууруллубат буолуута уонна таптал темата баарын ааптар чаҕылхайдык ойуулуур.

Бу айымньыга ыччакка сыһыан, көлүөнэлэр солбуйсуулара саҥалыы ис хоһооннонон сиэр-майгы проблемата туруоруллубута. Конфликт үөскээһинигэр уонна сайдыытыгар уобарастар наарданыылара, геройдар бэриллиилэрэ сүрүн оруоллаах. С. П. Аласов Арыылаах оскуолатыгар кэлиитэ романы саҕалыыр уонна роман сюжетын тутар. Кини бары өттүнэн идеальнай герой буолар. Общество олоҕо сайдыытын инникилээн көрөр норуот интеллегенциятын символическай уобараһыгар тэҥнэһэр. Кини тула атын персонажтар сайдаллар.

Омсолоох геройдарынан ис санаата көстүүтүнэн сыыйа арыллар И. И. Пестряков уонна сирэй көрбөх А. П. Кылбанов буолаллар. Айымньыга биһирэбиллээх герой быһыытынан ураты миэстэни В. Н. Левин ылар. Айымньы норуот дьылҕатыгар сыһыаннаах көстүүтүн арыйар, роман общественнай ис хоһоонун тутар уобарас В. Е. Нахов, кырдьыгын булбатах учуутал, Аласовка тирэҕирэн сайдар, айымньы национальнай идеятын кэҥэтэр. Ромаҥҥа ааптар ордук дьахталлар уобарастарын кыайа-хото сырдатар. Дьахтар ис санаатын, уйулҕатын итэҕэтиилээхтик арыйыыта суруйааччы сатабыла буолар. Ол курдук, Н. А. Пестрякова, С. С. Хастаева мунаараллар, толкуйга түһэллэр, М. И. Унарова үтүө сүрэҕэ, тапталыгар бэриниилээҕэ, С. Т. Кустурова санааҕа ылларара, үлэтигэр кыһаллара романы байытар, дириҥэтэр.

Ромаҥҥа хас биирдии түбэлтэ уонна түгэн геройдарга уларыйбат, булгуччулаах сыананы биэрэр. Айымньыга уус-уран деталь, символ, ис монолог, пейзаж, араас киллэһиктэр суолталара улахан.

Роман түмүгэ аһаҕас, ол эрэн инникигэ бигэ эрэл көстөр, идеальнай герой кыайарыгар ааҕааччы эрэнэр. Онон Софрон Данилов «Сүрэх тэбэрин тухары» романынан ааҕааччыны кырдьыкка, киһи киһиэхэ сыһыанын, сиэрдээх буолууга дьулуһууну чаҕылхайдык ойуулуур.

Роман уус-уран ситиһиилэрэ

Литературнай кириитикэҕэ Софрон Данилов «Сүрэх тэбэрин тухары» тухары романа бэйэтин кэмигэр бары өттүнэн сонун айымньы буолара бэлиэтэнэр: бастатан туран, жанрын ылан көрдөххө – бу саха литературатыгар бастакы социальнай-психологическай роман; иккиһинэн, сахалыы проза бөдөҥ жанрыгар саҥа герой – ааҕааччы бэйэтин кэминээҕи киһитэ; үсүһүнэн, сүрүн герой олоҕо-дьаһаҕа, санаата-оноото, тулалыыр эйгэҕэ сыһыана оччотооҕу кэмҥэ сыһыаран ойууланыыта; төрдүһүнэн, айымньы сэргэҕэ, ааҕыллымтыата. М.Ломунова романы үрдүктүк сыаналаабыта уонна суруйааччы норуот олоҕун геройдарын олохторун нөҥүө ойуулуурга дьулуспута табыллыбытын чорботон бэлиэтээбитэ: «Сам автор признавался: «Мне не хотелось ограничивать действие романа только рамками школы. Избрав главными героями учителей, я задумал через их судьбы отразить жизнь своего народа. Показать путь его, наконец, рассказать о жизни современной Якутии». …Да, Сергей Аласов – живой. Не схема. Разве не отличает Сергея Аласова немногословность, внутренняя сдержанность, чувство достоинства, другие прекрасные черты, что, на мой взгляд, присущи якутскому народу?».

Роман конфлига уратытын туһунан кириитик Г.Г. Окороков «За все в ответе (О романе «Пока бьется сердце»)» (1975) үлэтигэр бэлиэтээбитэ. Софрон Данилов романын конфлигын быһаарыллыытын ураты уус-ураннык оҥорорбутун чорбоппута: «Необычен в романе и аспект разрешения конфликта. Автор оставляет своих героев в то время, когда еще не поколеблена позиция неправды, выступающей за правду. Но это – внешне. Для автора важна моральная сторона разрешения конфликта. И читателю ясно, что моральная победа за Аласовым. Это несмотря на то, что он как будто потерпел проражение, уволен с любимой работы, его восстановление произойдет уже за чертой романа. Так Софрон Данилов нарушает канон, следуя которому писатели старались ставить все точки над «i» Этой недосказанностью в развитии фабулы автор приглашает нас к размышлению. Писатель призывает нас всегда занимать в жизни активную позицию».

«Сүрэх тэбэрин тухары» роман конфлигын туһунан чинчийээччи Д.Т. Бурцев 1990-с сылларга маннык бэлиэтээбитэ: «Участие в основном конфликте произведения определяет гражданскую эволюцию героев. Отсутствие развязки сюжета подчеркивает трудность, сложность и реальную незаконченность борьбы с существующими в нашем обществе отрицательными явлениями. …В произведении обнаруживается присущий крупным самоценно-личностным произведениями концентрический сюжет, разворачивающийся на основе единого конфликта, выявляющий столкновение и развитие идейно-нравственных позиций героев».

Г.Г.Филиппов Софрон Данилов «Сүрэх тэбэрин тухары» романыгар «Ромаҥҥа саха дьахталларын образтара» (1975), «Кэрэ кэскиллээх айымньы» (1982), «Софрон Данилов айар истиилигэр бэлиэтээһиннэр» (1985) диэн ыстатыйалары суруйбута. Чинчийээччи «Сүрэх тэбэрин тухары» романы суруйааччы үрдүк ситиһиитинэн ааттаабыта. Кини Софрон Данилов айымньыларыттан киһи хараҕар быраҕыллар, атын суруйааччылартан туспатыйар өрүттэринэн (истиилин) манныгы бэлиэтээн көрөр: Бастатан туран, Софрон Данилов олохтон үтүө өрүтүн күндээрдэн, мөкүтүн чуолкайдаан, үтүөнү мөкүлүүн, кырдьык сымыйалыын охсуһуутун диалектикатын арыйарга дьулуһар. Олох биһирэмнээх геройдарын арыйталыыр. Айымньыларга этнографическай, историческай чахчылары, түгэннэри сиһилиирин сөбүлүүр.

Иккис суол уратыта, олоҕу киэҥник хабан, дириҥник ыраҥалаан философскай түмүктээһиннээхтик суруйар хабааттыылааҕа буолар. Ол иһин кини айымньылара сүрэххэ туһуланалларын таһынан, өйү өрүкүтэр, санааны оонньотор кистэлэҥнээхтэр.

Үһүс бэлиэ өрүтэ –суруйар темата олоххо уһулуччу актуальнай буолар. Кэми кытта тэҥҥэ хардыылаан суруйуу – суруйааччы бэйэтин кэмин сайдыытын куота көрөрүттэн, сайдыы тосхолун сөпкө сыаналыырыттан тахсар .

Софрон Данилов айар үлэтин анаан үөрэппит чинчийээччинэн Д.Е. Васильева буолар. Д.Е. Васильева айар үлэҕэ үрдүк ирдэбиллээх суруйааччы Софрон Петрович Данилов ордук тахсыылаахтык уонна чаҕылхайдык проза жанрыгар үлэлээбитин чорботор. Кини бу жанрга айар дьоҕура кылгас кэпсээннэртэн уонна тылбаастары оҥорууттан саҕалаабытын бэлиэтиир. Ол түмүгэр 1967 сыллаахха оччотооҕу кэми, тыа интеллегенциятын, чуолаан учууталлар олохторун сырдатан көрдөрөн, тирээн турар араас проблемалары хабан, дириҥ хорутуулаах «Сүрэх тэбэрин тухары» романы суруйан бэчээттэппитин ыйар. «Омос көрдөххө, роман сюжета «Арыылаах» алаас олоҕун иһинэн сайдар курдук эрээри, биһиги олорон ааспыт олохпут историятын, социальнай олоҕу-дьаһаҕы, оччотооҕу дьон сиэрин-майгытын табатык уонна ситиһиилээхтик арыйан, уһулуччулаах роман быһыытынан үгүс ааҕааччылар билиниилэрин, биһирэбиллэрин ылбыта, - диир Д.Е. Васильева. - Автор элбэх лирическэй, публицистическай төхтүрүйүүлэригэр, араас киһэллик эпизодтарыгар сүүрбэһис үйэ үтүө аҥара кырдьыктаахтык уонна өрө күүрүүлээхтик сырдатыллан көрдөрүллүбүтэ» . Чинчийээччи роман оччотооҕу кэмҥэ олорон кэлбит дьон-сэргэ өйүн-санаатын, өрүкүппүтүн, ис туругун, олоххо өйдөбүлүн, бэйэ-бэйэҕэ сыһыанын, инникигэ сырдык эрэлин күүһүрдүбүтүн бэлиэтиир. Д.Е. Васильева Софрон Данилов «Сүрэх тэбэрин тухары» романын дьон-сэргэ сүрэҕэр, өйүгэр сайа охсон киирэр, үрдүк уус-уран таһымнаахтык суруллубут саха литературатын биир дьоһуннаах айымньытынан сыаналаабыта.

Д.Е.Васильева өссө атын үлэтигэр «Сүрэх тэбэрин тухары» роман геройдарын характердара социальнай-психологическай өттүттэн олус сатабыллаахтык арыллыбыттарын ыйбыта уонна роман хас биирдии киһини гражданин быһыытынан активнай позициялаах буоларга ыҥырар диэбитэ: «В романе активное и творческое отношение человека к труду рассматривается как высший критерий ценности человека, и потому роман отличается глубоко социально-психологической разработанностью характеров и горячим призывом к гражданской активности. Это произведение было написано в духе времени и утверждает необходимость позитивных перемен в жизни общества» .

Биллэр литературовед, кириитик В.Б. Окорокова Софрон Данилов «Сүрэх тэбэрин тухары» романа биһиги литературабытыгар жанр, стиль, конфликт өттүнэн барытынан саҥа көстүү буолбутун, ону ааһан билиҥҥи проза сайдар оҥкулларын уурбутун чорботон бэлиэтээбитэ.

Онон «Сүрэх тэбэрин тухары» диэн романыгар бэйэтин мындыр киһи, дириҥ психолог, ырааҕы, киэҥи өйдүүр философ, уус-уран тыл маастара буоларын көрдөрбүтэ.

Софрон Данилов «Сүрэх тэбэрин тухары» романа кириитикэ сыанабылыгар

Софрон Данилов «Сүрэх тэбэрин тухары» романа бэчээттэниэҕиттэн ыла элбэх ааҕааччы, кириитик, литературовед, тыл үөрэхтээҕин сэҥээриитин ылан кэллэ. Айымньы өссө «Хотугу сулус» сурунаалга бэчээттэнээтин ааҕааччы киэҥ биһирэбилин ылбыта биллэр. Ол туоһутунан роман бэчээттэниэҕиттэн сурунаал тахсар ахсаана сэттэ тыһыынча экземпляртан сүүрбэ биир тыһыынчаҕа диэри улааппыта буолар.

«Сүрэх тэбэрин тухары» роман туһунан элбэх чинчийээччи, кириитик бэйэтин санаатын эппитэ, сыана быспыта. Литературнай кириитикэ роман сүрүн уратыларынан тэнийбит монологтар табыгастаах уус-уран ньымаларга тэҥнэһиилэрин, ымпыктаан ойуулааһыннар символическай суолталара итэҕэтиилээхтик, дьиҥ олоххо баардыы наарданыыларын бэлиэтээбитэ. Софрон Данилов учуутал үлэтин олус үчүгэйдик билэрэ, оскуола олоҕун кэрэхсэбиллээх аныгы ромаҥҥа сонуннук ойуулаабыта чорботуллубута. Роман туһунан М. Ломунова, Д. Е. Васильева, Д. Т. Бурцев, Г. Г. Окороков, Г. Г. Филиппов о.д.а. ыстатыйалары суруйбуттара.

Роман уобарастара уонна кириитикэ бэлиэтээһиннэрэ

Хас биирдии суруйааччы ураты туспа, хатыламмат геройдааҕынан биллэр. Ол кини тус арыйыытынан буолар. Литератураҕа киһи обраһыгар сыһыаннаан туттуллар терминнэр үгүстэр, олор ис хоһоонноро эмиэ араастар. Олортон сүрүннэрэ уобарас — киһи уобараһа. Бу уус-уран айымньыга, литератураҕа суруйааччылар дьиҥ олоҕу, киһини тыктаран көрдөрүү айбыт уобарастара барыта буолар. Манна эбии сүрүн уобарас, ойоҕос уобарас, биһирэбиллээх, омсолоох, идеальнай диэн өйдөбүллэргэ эмиэ киирэллэр.

Айымньыга сүрүн уобарас саамай сиһилии арыллар, сюжеты хамсатааччы күүс буолар. Ойоҕос уобарас суолтатынан сүрүн уобараһы ситэрэн-хоторон, дэгэттээн биэрии буолар. Оттон биһирэбиллээх-омсолоох уобарастар системалара айымньы конфлигыттан үөскээн тахсар, сааһыланар. Онон уобарас айымньыга сүрүннүүр оруоллааҕа бары өттүнэн көстөн кэлэр. Литература историятыгар биһирэбиллээх, омсолоох, идеальнай геройдар ис хоһоонноро эмиэ уларыйар. Ол барыта үгүс мөккүөрү үөскэтэр.

Биллэн турар, ааҕааччы үксүгэр геройу тыыннаах киһи курдук ылынар, өссө онуоха суруйааччы уус-уран таһыма көстөр дииллэр. Ол эрэн ааҕааччы геройу уобарас курдук ылыныахтаах, кини хайдах быһыылаахтык айыллыбытын биллэҕинэ эрэ, бу уобарас тоҕо айыллыбытын, туох суолталааҕын өйдүөхтээх. Суруйааччы уобараһы айарыгар, киниэхэ кутар ис хоһоонун таһынан, араас уус-уран ньымаларга, албастарга тирэҕирэр. Онуоха кини суруйааччы быһыытынан сатабылын, маастарыстыбатын уратыта көстөр.

Туох ханнык иннинэ геройу тас өттүнэн характеристикалыыр ньымалар бааллар: герой аата, мэтириэтэ, дьайыылара, туттунуута-хаптыныыта, саҥата-иҥэтэ.

Герой ис туругар өтөн киирэр ньымаларынан тыла-өһө, монолога, ис саҥата буолаллар. Ону кытта герой тас эйгэтинэн эмиэ характеристикаланар: мала-сала, айылҕаны (пейзаж), уус-уран бытархай, символ-образ уо.д.а. Софрон Данилов геройдара — социальнай-активнай дьон. Суруйааччы геройдарын куруук альтернативнай, ардыгар кыайан быһаарыллыбат да буолар дилемма иннигэр туруорар: кини икки суолтан хайатын талыахтааҕый диэн. Ол курдук кини геройдара дириҥ психологическай хорутуулаахтар.

Софрон Данилов «Сүрэх тэбэрин тухары» романын уобарастара кириитикэҕэ хайдах бэлиэтэммиттэрин быһаарыы — биһиги үлэбит биир тутаах соруга. Онуоха биһиги сүрүннээн Г.Г.Филиппов, Д. Е. Васильева, В. Б. Окорокова үлэлэригэр тирэҕирдибит.

Гаврил Гаврильевич Филиппов Софрон Данилов романыгар, сүнньүнэн, биэс көлүөнэ дьону ойуулуурун бэлиэтиир: Всеволод Левин — Пестряков, Кубаров, Нахов, Кылбанов — Аласов, Пестрякова, Унарова — Сектяев, Хастаева, Кустурова — оскуола оҕолоро. Сергей Петрович кэлэригэр олоҕу тутан, салайан, дьаһайан олорооччуларынан Кубаров, Нахов уонна Кылбанов буолаллар. Онтон үлэһиттэринэн Унарова, Пестрякова, Сосиннар уонна эдэр учууталлар эбиттэр. Г. Г. Филиппов ромаҥҥа ойууланарынан, уһулуччу кэмҥэ көлүөнэлэр солбуйсуулара барбатаҕа көстөр диир. Салгыы ааҕабыт: «Софрон Данилов бэйэтин көлүөнэтин дьонунан Алаасап, Унаараба, Бэстэрикиэбэ буолаллар. Саҥа, көҥүл кэм кэлэн, кинилэр нус-нас олохтоох аҕа көлүөнэ дьон сабыдыала саба бүрүүкээн олорбутун илэ өйдүүр кыахтаналлар. Оскуолаҕа уонна нэһилиэккэ үлэҕэ-хамнаска сыһыан саҥа кэм ирдэбилигэр сөп түбэспэт, киһи туһатыгар, буолбакка, отчуокка, көрдөрүүгэ, урукку, киһини эрэммэт, итэҕэйбэт буолууга олоҕурара улам харахха быраҕыллар, туора көрүллэр кэмэ үүнэн барар. Онуоха урукку, баайсыылаах, олоҕо суох буруйдаһыылаах кэм сыыһалара үөһэттэнүөннөрүллэн, олох уларыйбат иитинэлэрэ, дуогумалара тулхадыйыыларыгар тиэрдибиттэрэ. Ол түмүгэр уруккулуу салайыыны татуһааччы Кубаараптар, Бэстэрэкиэптэр, Кылбаанаптар саҥа кэм ирдэбилинэн кыайан уларыйбакка „эргэрэн“ көстөллөр. Маныаха өскө кубаарап уонна Бэстэрикиэп ааһан эрэр кэм чиргэл, көнө сүүрүннээх, чиэһинэй дьон эбит буоллахтарынана, Кылбаанап нөҥүөлээһиннээх, баайсыылаах, кимиилээх сиэрэ-майгыта сэбиэскэй идэлиэгийэ киһиэхэ хаҕыс ирдэбилигэр олоҕурбут ис дьиҥин „бэриниилээхтик“ ылыныы көстүүтэ буолар. Кылбаанап утарыта киһи — Наахап. Наахап Кылбаанаптар айбардааһыннара үөскэппит тииптэрэ буолан, кинилэри эт-хаан утарааччы. Олох сиэрдээх өттүн туруулааччы» .

Г. Г. Филиппов «Сүрэх тэбэрин тухары» ромаҥҥа дьахталлар уобарастарын анаан ырыппыта. Айымньыга дьахталлар уобарастара ордук табыллыбыттарын чорботон бэлиэтээбитэ. Холобурга ыстатыйаттан быһа тардыыны аҕалабыт: «Кини (Пестрякова) кэрэтин биллэҕиҥ аайы, аһынарыҥ күүһүрэр. Ол эрээри, кырдьык да, бу бэйэтин кэрэтинэн үтүөмсүйэ үөрэммит, тугу санаабытынан сылдьар, үлүһүйүмтүө эрээри сүрэҕэ-быара, өйө-санаата наҕыл дьахтар Иван Ивановичка кэргэн тахсыбыта муҥутуур дьоло буолаарай дии саныыгын. …Софрон Данилов улахан ситиһиитэ, кыайыыта. Унарова курдук эрэ дьахтар толору дьоллоох буолар аналлаах».

«Суруйааччы айымньы идеятын арыйаргы мэлдьи сүрүн геройу сиһилиир. Онуоха персонаж дьайыыларын кытта сэрэг кини ис туругун, дууһатын хамсааһынын дьүөрэлиир. Софрон Данилов конфлигы үөскэтэр, булар, сатабыла, уратыта эмиэ сайдан, уларыйан испитин көрөбүт.

Кини суруйууларыгар, билиҥҥи проза үгүс стилин элеменнэрэ бааллар: лирическэй, психологическай, публицистическай, философскай, социальнай. Ол эрээри сүрүннүүр стилэ героическай, романтическай буолаллар» .

Литературовед, кириитик Варвара Борисовна Окороков «Сүрэх тэбэрин тухары» роман уобарастарыгар кэрэхсэбиллээх бэлиэтээһиннэри оҥорбута. Сергей Аласовы чинчийээччи идеальнай герой диэн быһаарар. Ону суруйааччы ордук ымпыктаан биэрбитин чорботор: мэтириэтигэр, майгытыгар-сигилитигэр, дьүһүнүгэр-бодотугар, ону ааһан хас биирдии дьайыыларыгар. Салгыы быһа тардыыны көрөбүт: «Ол кини эргиччи эҥкилэ суох майгытыгар-сигилитигэр, дьүһүнүгэр-бодотугар эрэ сыһыаннаах буолбатах. Өссө кини дьайыыларынан эрэ характеристикаланар уонна кини тугу оҥорбута барыта сиэрдээх, кини сүрүн сюжетын тутар. Кини кыайыыта-хотуута элбиир, оннооҕор дэриэбинэ дьахталлара эдэр кыыстан саҕалаан бары кинини таптыыллар». В. Б. Окорокова Аласовы, олоҥхо бухатыыра хантан хааннааҕын, кимтэн кииннээҕин билбэтигэр дылы, предысторията суох герой диэн этэр. Айымньыга кини түөрт уончалаах, кэргэнэ суох, кырасыабай киһи баар буолан хаалара соһуччу. Чинчийээччи сабаҕалыырынан, Аласов, интеллигент быһыытынан, репрессияҕа түбэһэ сылдьыбыт буолуон сөп, оттон ол туһунан «ириэрии» кэмигэр өссө да этиллибэт этэ, онон бу сабаҕалааһыны оруннаах буолуон сөп диир. Салгыы ааҕабыт: «Аласов идеальнай герой буолара аатыгар кытта көстөр. Алаас уола — норуот уола, саха киһитэ. Биир өттүнэн, Аласов — саҥа кэм киһитэ, „ириэрии“ кэмин кэрэһитэ. Кини обществаны өрө тардар күүс буолар, саҥа олоҕу салайар. Новатор, кини эдэр ыччаты иитии атын суолларынан барыахтааҕын өйдүүр. Иккис өттүнэн, Аласов — кэлэр кэм киһитэ. Ааҕааччы сотору кэминэн Аласовтар обществалара кэлиэҕэр итэҕэйбитэ, киһи барыта Аласов курдук буолуохтааҕа, эбэтэр буоларга дьулуһуохтааҕа».

В. Б. Окорокова Софрон Данилов романын героинятын Надежда Алексеевнаны наһаа сөбүлүүрэ көстөр, ол сотору-сотору кини кэрэ сэбэрэтин, быһыытын-таһаатын дьаныһан туран ойуулуурунан бигэргэнэр диир. Суруйааччы бэйэтэ эппиттээх эбит: «Мин Надежда Алексееваны район көрүдүөрүгэр үгүстүк көрсөрүм», — диэн. Суруйааччы туох ханнык иннинэ кини ис эйгэтигэр өтөн киирэр. Олоххо үгүстүк этэллэр: кыраһыабай дьахталлар ордук уустук, иирбэ-таарба психологиялаахтар диэн, эбэтэр стерва дьахтары эрэ ордук сөбүлүү көрөр диэн. В. Б. Окорокова этэринэн, Надежда бу саха литературатыгар оччотооҕу саҥа киирэн иһэр умсулҕаннаах мэтириэтэ буолар.

Софрон Данилов төһө да Мария Унароватын идеаллаабытын уонна кини ырааһыгар сүгүрүйэн, махтанан, киниэхэ Аласовы «бэлэхтээбитин» да иһин, кини син биир Марияны Надежданы курдук таптыыр диэн бэлиэтиир В. Б. Окорокова. Кини тапталын ааҕааччыга иҥэрэр, ааҕааччылар Надежда Алексеевна сюжетын батыһан романы ааҕаллар, Аласов киниэхэ тиксибэтэҕиттэн кыһыйаллар.

"Софрон Данилов, эмиэ Достоевскай курдук, уустук характерын быдан сөбүлүүр. — диир В. Б. Окорокова. — Дьахтар биһирэбиллээх кэрэ уобарастарынан кини айар үлэтэ И. С. Тургеневка майгыннаан кэлэр, кини туһунан этэн тураллар: «Тургенев создал в русской литературе галерею прекрасных женщин». Интэриэһинэйэ диэн, Софрон Данилов бэйэтэ эдэр сылдьан Тургеневы сөбүлээн ааҕар суруйааччым этэ диэн билинэр эбит. Суруйааччы бу дьахталларын образтара хайа эрэ өттүнэн Аласов обраһын салҕыыллар..

Онон В. Б. Окорокова Сергей Аласовы идеальнай геройунан сыаналыыр; айымньы идеятын, проблемаларын быһаарыы аҥардастыы киниэхэ сүктэриллибитин, ол кини ис дууһата, характера арыллыбакка хаалбыт биричиинэтинэн буолбутун бэлиэтиир. Софрон Данилов дьахтары обществоны хамсатар, активнай күүс курдук ылынарын, дьахтары өрө тардан, киэргэтэн, обществоны арчылыахтаах күүскэ таһаарарын чорботор. Онон дьахтар айылҕатын уустук уобараһын сатаан айар суруйааччы үрдүк таһымнаах суруйааччы буолар диэн түмүктүүр.

Дора Егоровна Васильева, үөһэ бэлиэтээбиппит курдук, Софрон Данилов айар үлэтин анаан чинчийбит дьоннортон биирдэстэрэ. «Сүрэх тэбэрин тухары» роман киэҥник сураҕырда биһирэннэ, төрөөбүт литературабыт киэҥ туттар айымньыта буолла. Бу роман ордук үрдүк уус-уран таһымнааҕынан, дьон-сэргэ быһыытын-майгытын, олоҕун-дьһаҕын дириҥ психологическай хорутуулаахтык, ымпыктаан-чымпыктаан көдөрөрүнэн саха литературатыгар саҥа страницаны арыйбыта, кинини инники кэрдиискэ таһаарбыта..

Сүрүн герой — Сергей Аласов, сырдык санаалаах идеальнай киһи, элбэх саҥа идеялардаах, үрдүк култууралаах, үлэтигэр бэриниилээх, бэйэтигэр эрэллээх киһи. Кинини оскуола үлэһиттэрэр бары убаастыыллар. Аласов саҥа кэм киһитэ, саҥаттан саҥа идеяны киллэрэн иһэр образ болар.

Аласов күүстээх характердаах киһи быһыытынана биллэр. Хайа баҕар ыарахан түгэнтэн туруорбут сыалын ситиһэр киһи. Хас биирдии учууталга курдук, кини эмиэ биир баҕа санаалах, : уопсустубаҕа үрдүк култууралаах, бэйэтин тылыгар турар, күүстээх санаалаах, туһалаах оҕолору иитэн таһаарыы. Аласов обществаны өрө тардар күүс буолар, саҥа олоҕу салайар киһи быһыытынан ойууланар.

Надежда Алексеевна — Бэйэтин олус үрдүктүк сананар эрээри атын дьон уонна үөрэнээччилэр ис санааларын өйдүүр кыаҕа суох, ааптар манна сүрүн герой обраһын араас түгэҥҥэ олус итэҕэтиилээхтик уонна сөптөөхтүк арыйар. Кини обраһыгар ааптар билиҥҥи бириэмэ дьахтарын ыарахан олоҕун ойуулуур.

Майя Унарова— дьоҥҥо барытыгар куруук истиҥ сыһыаннаах, ойдөөх, көнө майгылаах, орто саастаах, дьиҥ, күүстээх тапталы билбит кэрэ аҥар. Майя Унарованы оскуола оҕолоро, төрөппүттэр убаастыыллар. Софрон Данилов бу дьахтар обраһыгар эмиэ кини бэйэтин ис туругун, характерын ымпыктаан — чымпыктаан бэлиэтиир. Ол эрэн чуолаан кини икки учуутал Майя уонна Аласов сыһыанын көрдөрөр. Аҕыйах тылынан эттэххэ Майялаах Алаасов бэйэ бэйэлэрин ситэрсэн биэрэр уобрастар.

Василий Нахов — Улуу сэрии кыттыылааҕа, дьиҥ олох уонна чиэһинэй булууну өрө тутар, санаабыт санаатын барытын утары этэн иһэр, кырдьыктыы олус чиэһинэй, кыыһырымтаҕай, эппит тылыттан тэйбэт, ыарахан санаалаах, дьону өһүргэтэр учуутал. Ол иһин кини араас ыарахан мөккүөрдээх түгэннэргэ түбэһэр. Нахов ыарахан характерын суруйааччы араас дьоннору кытта кэпсэтэр диолоктарыгар көстөр.

Степанида Хастаева — бу эмиэ Нахов курдук уобрас диэххэ сөп. Арыт наһаа кыыһырымтаҕай, түргэн-тарҕан хамсаныылаах дьахтар, ол эрэн кини ис иһигэр олус сэмэй, сымнаҕас майгылаах киһи саһа сылдьар. Роман саҕаланыыта бу герой соччото суох өттүттэн киһи сыаналыыр, бу кини характера, сырайын туттуута-хаптыыта. Ол эрэн роман хас сюжетын сайдыытын аайы, ааҕааччы сүрүн геройу куустээх санаалаах, көнө майгылааҕын билэр..

Онон Д. Е. Васильева, Софрон Данилов романыгар уларыта тутуу, демократическай хамсааһын саҕаланыан быдан инниттэн, советскай общество иһигэр баар араас негативнай өрүттэри сытыытык уонна аһаҕастык ойуулаан көрдөрөр. Суруйааччы бэйэтин геройдарын олохторугар даҕатан сымыйа көрдөрүүлэринэн үлүһүйүүн, олоххо, үлэҕэ ээл-дээл сыһыаны, ньалаҥнааһыны-хаптаҥнааһыны, урукку халыыбынан үлэлээһини саралаан көрдөрөр — ордук Иван Пестряков уонна Сосиннар диэн учууталлар образтарыгар. Кинилэргэ утары тутан кырдьык кыайарын иһин охсуһар, үлэҕэ үтүө суобастаахтык уонна айымньылаахтык сыһыаннаһар дьон Сергей Аласов, Левин, Нахов, Маайа Унарова диэн учууталлар уобрастарын ордук арылхайдык арыйбыт диэн бэлиэтиир.

Өссө маны көр

Данилов Софрон Петрович