Сүрэҕэ суох буолуу

Сүрэҕэ суох буолуу дьадайыыга тириэрдэр.

Сэбиэскэй былаас үлэһит дьоҥҥо оҥорбут бары үтүөлэрин, көмөлөрүн билигин ырыынак кэмигэр умнан кэбиһии суобаһа суох буолууга тириэрдэр. Үлэһиттэргэ кыахтара баарынан көмөлөспүттэрэ, үлэһиттэри өрө тута сатаабыттара. Бука барыларыгар үлэ булан биэрэллэрэ, ыган туран үлэлэтэ сатыыллара, хамнастара, пиэнсийэлэрэ эмиэ сөп түбэһэрэ. Дьон элбэх ахсааннаах өттүлэрэ үлэһиттэр буолалларынан ол эстибит былааһы үгүс киһи сирбэт, хата сөбүлүүллэр этэ.

Сэрии кэнниттэн олох тупсан истэҕинэ үлэһиттэргэ үчүгэйи оҥоруу улаатан, эбиллэн испитэ үлэ оҥорон таһаарыытын аҕыйатан, былааны кыччатан биэрэн испиттэрэ. Оҥоруллуохтаах былааны кыччатан биэрии үлэһиттэргэ үчүгэйи оҥоруунан ааҕыллар этэ. Үлэ оҥорон таһаарыыта олус кыччаан ас-үөл биллэрдик аҕыйаабыта, дьоҥҥо тиийбэт буолбута, маҕаһыыннар кураанахтаммыттара, ол түмүгэр сэбиэскэй былаас эстибитэ.

Салайар былаас дьоҥҥо үчүгэйи оҥоруута аһара барыыта бэйэлэрэ үлэлээн-хамсаан туһалааҕы оҥорууларын аҕыйаппыта, бары кэриэтэ сүрэҕэ суохтарга, бэлэм хамнаһы ылааччыларга кубулуйбуттара. Үлэ оҥорон таһаарыытыгар сөбө суох элбэх хамнаһы төлөөһүн дьону түргэнник, аҕыйах уон сылынан бэлэми эрэйээччилэргэ, кэтэһээччилэргэ кубулуппута.

Үрдүк үөрэхтэммит киһи илиитинэн үлэлээбэтэ чахчы. Дьону барыларын үрдүк үөрэхтээһин тэнийиитэ илиилэринэн үлэлээччилэр аҕыйыыларын үөскэппитэ. Үрдүк таһымнаах сайдыыны ситиһэ илик, үгүстүк илиинэн үлэлэнэр үлэлээх дойдуга элбэх үрдүк үөрэхтээхтэр бааллара туһата суоҕа дакаастаммыта, кэлии үлэһиттэр элбээн барбыттара.

Дьону толору хааччыллыыллаах таас дьиэлэргэ олордуу олох тупсуута буолар. Сотору кэминэн сылааска, сымнаҕаска сыта үөрэнэн хаалыы, тымныыны тулуйуу мөлтүүрүттэн араас ыарыыларга ылларыы элбиир. Оҕо кыра эрдэҕиттэн элбэхтик сыта, сынньана үөрэннэҕинэ сүрэҕэ суох буола улаатарын төрөппүттэр билэн кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ үөрэтиэ этилэр. “Сүрэҕэ суох киһи оҕото, өссө сүрэҕэ суох буолар” диэн үлэһит сахалар этэллэр.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥорууттан дьадаҥы диэн тылы аҥардастыы баай-мал аҕыйаҕын быһаарар курдук санааҕа киирбиттэрэ, бу тыл өйтөн-санааттан ордук улахан тутулуктааҕын умуннарбыттара. Билигин өй-санаа үөрэхтэрэ сайдан иһэллэриттэн дьадаҥы буолуу диэн өйтөн-санааттан ордук улахан тутулуктааҕын уонна өр кэмнэргэ дьайар өй-санаа, буор кут итэҕэһэ буолар.

Сүрэх хаһан да тохтообокко эрэ үлэлиир, хааны хачайдыыр, киһи тыыннаах буоларын хааччыйар. Сүрэх үлэни, хаһан да тохтообот үлэни бэлиэтиигэ анаан саха тылыгар туттуллар. Үлэһитэ суох буолуу – сүрэҕэ суох буолууну биллэрэр.

Сүрэҕэ суох буолуу – дьадайыы бэлиэтэ. Буор кут дьадайар, эти-сиини хамсатар дьоҕурун сүтэрэр. Хамсанарга баҕа санаата суох буолуутуттан эт-сиин хамсаныан баҕарбат эбэтэр сатаан хамсаммат турукка тиийэр. Манна кыратык хамсыы түһээт даҕаны сылайа охсон хаалар дьон эмиэ киирсэллэр.

Былыргы, ыраахтааҕы кэмин саҕана дьадаҥылар элбэх эбиттэр. Үгүс суруйааччылар дьадаҥы киһи элбэхтик сытарын, утуйарын туһунан суруйан хаалларбыттар. Тугу эмэ үлэлээтэхтэринэ даҕаны онтулара табыллыбатын, оҥорбут күрүөлэрэ суулла сылдьарын, дьаарыстаабыт саһааннара охторун туһунан элбэхтик суруйбуттар. (1,7).

Сатаан хамсаммат буолуу үлэни кыайа-хото үлэлээбэти үөскэтэн дьадайыыга тириэрдэр. Бу быһаарыыны тутуһан кыанар, үлэһит дьон дьадаҥылары кытта уруурҕаспаттар.

Үөрэхтэммит төрөппүттэр оҕолоро кыра эрдэхтэриттэн үлэлии-хамсыы үөрэммэттэриттэн хамсаныылаах үлэлэри сөбүлээбэт буола улааталлар. Көлүөнэттэн көлүөнэҕэ буор кут мөлтөөһүнэ, сатаан хамсаммат буолуута, дьадайыыта салҕанан баран истэҕинэ, бу аймахтар үлэни-хамнаһы кыайбаттарыттан эстэр, симэлийэр кыахтаналлар.

Үөрэх буор куту эрчийбэт. Үөрэхтэммит, үгүстүк олорор үлэлээх төрөппүттэр оҕолоро сайдыыта суох буор куттаах буолан төрүүллэр. Итини тэҥэ улаатан иһэннэр элбэхтик олорор, сытар төрөппүттэрин көрөн үтүктэннэр, оннук үгэстэнэннэр үлэлиир-хамсыыр кыахтара улаханнык аҕыйыыр. Бу оҕолор оҕолорун буор куттара өссө сайдыыта суох, дьадаҥы буолар кутталланаллар. Ханнык да үлэни-хамнаһы кыайбат буолуохтарын сөп. Үөрэх киһини дьадатар, үлэлииргэ сүрэҕэ суох оҥорор. Элбэх үрдүк үөрэхтэри баһылаабыт дьонноох Саха Сиригэр хара үлэни кыайа-хото үлэлиир үөрэҕэ суох кэлиилэр элбээн иһэллэр. Үлэни-хамнаһы кыайар сайдыылаах буор куттаах кэлиилэр олохтоохтору сабырыйан барыылара саҕаланна.

Үөрэхтэммит киһи илиитинэн үлэлээбэт, көтөхпөт, сүкпэт, быччыҥнарын хамсаппат, эрчийбэт, үгүстүк олорор, өйүнэн-санаатынан үлэлиир, кумааҕыны бэрийэр, компьютери мышканы хамсатан салайар. Хамсаныылартан тутулуктаах буор кута сайдыыта суох хаалар. Олоро үөрэнэн хаалан хамсыан-имсиэн бэйэтэ баҕарбат турукка тиийэр. Оҕото өссө хамсаабат, элбэхтик олорор, сытар буола улаатар. Куоракка киирэн олохсуйбуттара ырааппыт, үөрэхтэммит сахалар кэлэр көлүөнэлэрэ биллэрдик мөлтөөтө.

Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата, куттара тус туспалар:

1. Киһи сүрүн, тутаах чааһа этэ-сиинэ.

2. Өйө-санаата; буор, ийэ уонна салгын куттара.

Эт-сиин уонна ону хамсатарга аналлаах буор кута бииргэ сылдьаллар, кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэллэр. Буор кут дьадайыыта диэн быччыҥнар сатаан хамсаммат буолуулара ааттанар.

Буор уонна ийэ куттара оҕо кыра эрдэҕиттэн үөскээн мунньуллан иһэр буоллахтарына, салгын кута биэс эбэтэр алта сааһыттан сайдан, биллэн, умнубат буолуута сайдан барар.

Эт-сиин уонна ону хамсатарга аналлаах өй-санаа, буор кут кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэллэр. Уус оҕото уус буолуо диэн этии олус таба. Улаатан истэҕинэ төрөппүтүттэн бэриллибит буор кутун дьайыытыттан бары уустук хамсаныылары баһылыыр кыаҕа улаатар, уус буолууну түргэнник ситиһэр кыахтанар.

Үлэ эрэ киһи этин-сиинин сайыннарар, араас хамсаныыларынан буор кутун эрчийэр. Онтон эт-сиин диэн киһи сүрүн, тутаах чааһа буолар. Эти-сиини элбэхтик эрчийии, дьарыктааһын киһи уһун үйэни ситиһэригэр кыах биэрэр. (2,56).

Туһаныллыбыт литература

1. "Саха сирэ. Эдэр саас" хаһыат. 28.11.2012.

2. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2017. - 156 с.