Таба бүгүлэҕэ

Таба бүгүлэҕэ — таба тириитин анныгар уонна муннун иһигэр үөскүүр бүгүлэхтэр биистэрин уустара.

Бүгүлэх бэс ыйын бүтүүтүгэр эбэтэр от ыйын маҥнайгы күнүттэн саҕалаан былыта, ардаҕа суох куйаас күҥҥэ табаҕа саба түһэр.

Сайыҥҥы өртүгэр бүгүлэх элбэҕэр таба аанньа мэччийбэт, сынньаммат, ол түмүгэр ырар. Таба бүгүлэхтэн куотан сүүрэр буолан атахтарын үгүстүк бааһырдар, онтон сибээстээн үргүлдьү атахсыт (некробактериоз) ыарыыга ылларар. Кыһынын тирии анныгар сайдар личинкалар (куйукта) дьөлүтэ тахсыбыт сирдэринэн хайаҕастар үөскүүллэр.

Тирии анныгар сайдар бүгүлэх

Тойон ыҥырыаҕа маарынныыр, түөһэ уонна көхсө араҕастыҥы уонна бороҥнуҥу саһархай түүлээх — улахан сахсырҕа. Табаҕа түһээччи тыһы бүгүлэх буолар. Кини үксүгэр эккирэтэ сылдьан таба көхсүгэр, самыытыгар, арҕаһыгар сымыыттыыр. Биир тыһы сахсырҕа сайынын саҥа үүнэн эрэр таба түүтүгэр 400–700 сымыыты түһэриэн сөп. Таба түүтүгэр сыстыбыт сымыыттан 4–5 хонон баран үрүҥ личинкалар (куйукта) тахсан түү устун сыыллан, тириини курдаран, тирии анньшааҕы уонна былчыҥнар быыстарынааҕы субаҕа киирэллэр. Тирии өҥөр 3–4 ый буолан баран киирэллэр уонна тириини дьөлө хайаҕас-тыыллар. Холобур, Саха сирин усулуобуйатыгар ыччат таба тириитин бүгүлэх балаҕан ыйын бүтүүтүгэр, оттон улахан таба тириитин алтынньы ый ортотуттан тэһэллэр. Ол курдук тохсунньуга, олунньуга диэри личинкалар таба көхсүгэр сыыйа мустан иһэллэр. Биир таба көхсүгэр биир тыһыынчаҕа тиийэ ахсааннаах личинка үөскүөн сөп.

Сиппит личинка саас ыам ыйын бүтүүтүгэр, бэс ыйын маҥнайгы аҥарыгар сиргэ түһэн 3–5 см дириҥҥэ сир кырсыгар батары киирэр. Сир кырсыгар киирэн личинка тас хаҕа кытаатар, ол иһигэр куколка үөскүүр. Личинка куколкаҕа кубулуйуута 1–3 хонуктаҥ уонча суукка-ҕа диэри уһуон сөп. Куколка кууран эрэр торфалаах, лабыкталаах сиргэ үчүгэйдик сайдар. Инчэҕэй, бадарааннаах сиргэ бытааннык улаатар, кумахтаах эбэтэр кытаанах таастаах сиргэ куколка үксүгэр кууран өлөн хаала-р. Куколка 19–114 хонук устата сиргэ сытан улахан бүгүлэххэ кубулуйар.

Мурун иһигэр үөскүүр бүгүлэх

Бүгүлэх иккис көрүҥүнэн мурун иһигэр үөскүүр бүгүлэх буолар. Ити бүгүлэх хара өҥнөөх, 12,1–13,8 мм усталаах, 6,7–8,9 мм туоралаах улахан сахсырҕа. Кини уратыта диэн үөскэтэр тыыннаах личинкаларын таба муннун иһигэр ыһар. Мурун биир тыһы бүгүлэҕэ 600 тыыннаах личинканы төрөтөр. Кыһын тымныы бириэмэҕэ личинкалар мурун салыҥнаах бүрүөтүгэр бүгэи сытааччылар, саас салгын сылыйдаҕына таба бэлэһин төрдүгэр көһөллөр. Сиппит үһүс стадияҕа сылдьар личинкалар саас хаар ууллуута ыам ыйын бүтүүтүгэр, бэс ыйын маҥнайгы аҥарыгар сиргэ түһэн куколкаҕа, онтон улахан көтө сыл-дьар бүгүлэххэ кубулуйаллар.

Бүгүлэҕи утары охсуһуу

Бүгүлэҕи утары охсуһуу хас даҕаны көрүҥнээх. Маҥнайгытынан, уопсай сэрэтэр дьаһаллар буолаллар. Сайыҥҥы ыйдарга метеооводканы учуокка ылыллыахтаах; салгын температурата, туман, самыыр, тыал түһүүтэ, куйаас күннэр хаһан буолуохтаахтара эҥин, куйаас эбэтэр сөрүүн сайын буоларын эрдэттэн билэн, билгэлээн таба ыстаадаларын маршруттарын сыл аайы уларытан оҥоһуллуохтаах. Эрдэ куйаас күннэр турар түбэлтэлэригэр зрдэттан сөрүүн сири— муора кытылын эбэтзр таас хайа чыыстайдарын булар көдьүүстээх буолааччы. Оттон сөрүүн сайын, куйаас хойутаан түһэр түбэлтэтигар ыстаада маршрута бытааран биэриэхтээх. Итини учуоттаабатахха, табалар атахсытынан ыалдьаллара уонна атын даҕаны ыарыыга ыллараллара үгүс буолааччы.

Иккиһинэн, табаны химическэй эминэн эмтээһин буолар. Сайын бүгүлэх уонна атын үөн-көйүүр табаларга саба түһэр кэмнэригэр ыстааданы химическэй препараттар ууга суурадаһыннарынан ыстарар улахан туһаяаах буолааччы. Онуоха аналлаах араас ыстарар аппараттар уонна змтэр элбэхтэр.

Ыстарар аппараттар «Север» уонна кыра габариттаах мотуорга оҥоһуллубут механическай «Олень» диэн аппарат биһиги Сахабыт сирин усулуобуйатыгар табыгастаахтар.

Эмтэртэн илдьэ сылдьарга табыгастааҕынан уонна көтө сылдьар үөнү-көйүүрү суһаллык өлөрөрүнэн ДДВФ уонна солохт.оох хлорофос ууга суурадаһына ордуктара биллэр. Онтон кумаары уонна күлүмэни үргүтэринэн оксамат диэн препарат ордук көдьүүстээх. ДДВФ уонна солохтоох хлорофос 0,2%-наах итиэннэ оксамат 1–3%-наах концентрациялара туттуллар. ДДВФ препараты ОП-7 диэн эмульгаторы кытта тэҥ кээмэйдэригэр бииргэ туттуох иннинэ холбууллар, ол кэнниттэн ууга суурайаллар. 1–2 тыһыынча табалаах ыстаадаҕа 100–200 л эмп уу суурадаһына сөп буолар. Сайын устатыгар биир таба ыстаадатын 20–40 төгүл ыстарыахха сөп.

Куйуктаны эрдэтээҥи эмтээһин

Кэлин сылларга таба куйуктатын эрдэтээҥи эмтээһиҥҥэ, ол аата бугүлэх личинкаларын (куйукталарын) таба организмыгар көһө (миграциялыы) сырыттахтарына өлөрөр ньымалар уонна препараттар элбэхтик үөрэтиллэн, туттуллар буоллулар.

Бэрэбиэркэлэммит препараттартан варбекс, тигувон, байтекс, фентион-50, этацид диэн препараттар маҥнайгы стадиялаах личинкалары 96–98 бырыһыанын өлөрөллөр.

Эмтээһин кэнниттэн сорох түбэлтэҕэ таба сүһүрүөн сөп. Ыалдьыбыт таба иһэ үллэр, сыраана тохтор, сытыганныыр, сыҥааҕын анна, иһэр. Оннук түбэлтэҕэ табаны 1% атропинынан укуоллаан (1 мл 100 кг ыйааһыҥҥа) эмтииллэр.

Ылыллыбыт сирэ

• Хоч А. А., Бутковскай В. Ф., Дмитриев В. М. уонна Прокопьев 3. С. Сүөһү ыарыыларыгар кылгас ыйынньык. Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1981.-88 с.