Талаан уонна дьоҕур

Талаан уонна дьоҕур диэн буор кут уратылара ааттаналлар.

Төрөппүттэр бары оҕолоро талааннаах, дьоҕурдаах буолуохтарын олуһун баҕараллар. Оҕону төрөтүөх инниттэн олоххо дьулуурдаах, талааннаах буолуутун ситиһии төрөппүттэри таба талан ылыынан ситиһиллэрин сахалар былыргыттан билэннэр олохторугар туһаналлар. Ыал буолааччы эдэрдэр эрдэттэн, ыал буолуохтарын инниттэн төрүччү үөрэҕин туһанан төрөппүттэрин дириҥник чинчийдэхтэринэ эрэ төрүүр оҕолорун инникитин, сайдыыны ситиһэр кыаҕын олохсутар кыахтаналлар.

Ыаллар оҕолоро саҥа улаатан истэҕинэ бары, туһалаах диир дьарыктарынан дьарыктаннара, үлэҕэ үөрэтэ сатыыллар, туохха талааннаахтарын, дьоҕурдаахтарын быһаараллар. Арай кэнники кэмҥэ кумааҕы үөрэҕин, ырыаны, үҥкүүнү эккирэтэ сатыыллара элбээһиниттэн үлэни-хамнаһы кыайааччылар аҕыйааһыннара омугу эстиигэ тириэрдиэн сөп. Ол курдук кэлии, үлэни-хамнаһы кыайар омуктар үтүрүйүүлэрэ саҕаланар. Билигин оннук балаһыанньа үөскээн эрэр.

Оҕо туохха эмэ ордук сыһыаннаах буолуута улаатан истэҕинэ биллэр кыахтанар. «Ырыаһыт талааннаах» диэтэхтэринэ бу киһи күөмэйин оҥоһуутун уратылара, хамсыыр, дорҕоону таһаарар уратылара уонна кулгааҕа араас тыаһы арааран истэр кыаҕа улахана быһаарыллар. Ырыаһыт талаан элбэхтэргэ бэриллибэт.

Улахан уустар талааннара оҕолоругар бэриллэн иһэллэр. Ол курдук уус киһи үйэтин тухары үлэлэээбититтэн буор кута сайдан араас уустук хамсаныылары сатаан, табан оҥорор кыахтаммыта кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэр. “Уус оҕото уус буолар” диэн этиини былыргыта уус төрүттээх сахалар туһаналлар.

Талааны киһи бэйэтэ үөскэтиммэт. Талаан өбүгэлэртэн бэриллэр. Онтон дьоҕуру киһи уһуннук үлэлээн-хамсаан, этин-сиинин эрчийэн үөскэтиниэн сөп.

Талаан уонна дьоҕур утумнаан, кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэллэрин дьон бары билэллэр. Талаан диэн эккэ-сииҥҥэ былыргы өбүгэлэртэн бэриллибит буор кут уратылара ааттаналлар. Былыргы өбүгэлэртэн бэриллэн иһэр эт-сиин уратылара дьоҥҥо туһалаах өрүттэрэ талаан диэн буолар эбиттэр.

Талаан таах хаалан хаалыан сөп. «Талааннаах этэ да …» диэтэхтэринэ баар буолуохтаах талаанын сайыннарбатах киһини этэллэр. Талаан буор куттан тутулуктааҕа итинэн быһаарыллар. Дьарыктаммакка хаалларан кэбистэххэ талаан таах хаалан хаалыан сөп. Оҕону кыра эрдэҕинэ туохха ордук талааннааҕын, дьоҕурдааҕын олоххо уопутурбут кырдьаҕастар быһаара сатыыллар этэ.

Улахан уус буолуохтаах киһи талаанын таба тайаммакка атын үөрэххэ үөрэнэн хаалан баран арыгыһыт буолан хаалбыта биллэр. П.А.Ойуунускай, И.Н.Барахов уонна М.К.Аммосов былыргы ыраахтааҕы кэмин саҕана үөрэхтэммит дьон. Чахчы талааннаах, билиигэ-көрүүгэ тардыһыылаах, дьулуһар киһи оччотооҕу да кэмҥэ үөрэҕи ылар кыахтааҕа.

Дьарыктаннахха талаан биллэн тахсыан сөп. «Бүргэһи мөһөөччүккэ хаайыы кыаллыбат» диэн этии табатын уонна талааны быһаарарын балыксыт уола М.В.Ломоносов ыраах Архангельскайтан сатыы кэлэн үөрэҕи ылыыта уонна улахан учуонай буолуута дакаастыыр.

Эт-сиин уонна өй-санаа, куттар тус-туспаларын быһаарыы сахабыт тылыгар иҥэн сылдьар өй-санаа өйдөбүллэрин быһаарар кыаҕы биэрэр. Талаан диэн буор кут сайдыытын, кыаҕын быһаарар, аан бастаан өйү-санааны, эти-сиини хамсатар кыаҕы биллэрэр. Талаан арыллыбакка таах хаалан хаалыан сөп. Билигин киһи барыта үөрэҕи эккирэтиинэн үлүһүйүүлэриттэн уус талаана хаалан сылдьар.

Эти-сиини таба хамсатыыга үөрүйэх буолуу дьоҕур диэн ааттанар. Ол аата былыргы өбүгэлэртэн бэриллэр буор кут өйө-санаата, сайдар өрүтэ дьоҕур диэн буолар. Дьоҕур талаантан уратытынан эрчийдэххэ, дьарыктаатахха сайдан, эбиллэн иһэринэн уратыланар.

Дьоҕуру уһуннук үлэлээн-хамсаан, утумнаахтык эти-сиини эрчийэн ситиһиэххэ сөп. Оҕо кыра эрдэҕиттэн туһалаах хамсаныыларынан эрчилиннэҕинэ ханнык баҕарар дьоҕуру ситиһэр кыахтаах. Суруйааччылар дьоҕур сайдыытын маннык суруйаллар.

Кыысчаан Мааппа эмээхсин тугу этэр да барытын улгумнук толорор. Танньа уон биэс сааһыгар да сырыттар бары үлэни улахан киһиттэн итэҕэс үлэлээбэт. Кинини кыра эрдэҕиттэн ийэлээх аҕата үлэҕэ үөрэппиттэриттэн ылбыт дьоҕура.

Дьоҕур хас биирдии киһиэхэ баар буолуон сөп, биир эмэ киһиэхэ баар буолар талааҥҥа тиийбэтэр даҕаны буор кут сайдыытын быһаарар. “Уус оҕото уус буолар” диэн этии талаан уонна дьоҕур кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэллэрин биллэрэр.

Дьоҕур диэн эт-сиин хамсаныылары оҥорор кыаҕа, имигэһэ барыта холбуу киирсибитэ ааттанар. Айылҕаттан бэриллибит дьоҕуру табан туһаммакка хаалларан кэбиһии, атын үлэни-хамнаһы тутуһуу олоххо элбэхтик көстөр. Ол курдук уус, тутааччы буолуон сөптөөх киһи кумааҕы үлэтигэр көһөн хаалыыта, онно үөрэниитэ олоҕор табыллыбат буолуутун кэлин үөскэтиэн сөп.

Дьоҕур диэн өбүгэлэртэн ылыммыт хамсаныылары оҥорор кыахпыт ааттанар. Уһуннук дьарыктаан, үөрүйэхтэри үөскэтинэн дьоҕуру сайыннарыахха сөп.

Онон саҥа ыал буолааччылар талааннаах, дьоҕурдаах оҕону төрөтүөхтэрин баҕардахтарына өбүгэлэрин төрүччүлэрин эрдэттэн үөрэтэн билэллэрэ эрэйиллэр. Итини тэҥэ кэргэн тахсар кыыс оҕоҕо аналлаах ураты көрдөбүллэри былыргы сахалар туһаналларын омукпут сайдарын туһугар олоххо киллэрии эрэйиллэр. (1,46).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2017. - 156 с.