Таҥара дьиэтэ диэн үтүө, үчүгэй санаалары иҥэринэр, куһаҕан санаалартан ыраастанар дьиэ ааттанар.

Үөрэх-билии сайдан, сэбиэскэй былаас уурайан араас хааччахтара төлөрүйэннэр, кырдьаҕас, аҕыйах ахсааннаах омуктар олохторун суолун уонна үөрэҕин билэ сатыыллара тэнийдэ. Хас биирдии омуктар ааттара-суоллара аан маҥнай атын омуктарга биллиититтэн, сурукка киириититтэн бу омук хаһан үөскээбитэ чуолкайдык быһаарыллар кыахтанна. Ханнык тыл хайа омук тыла буолара бу тылга иҥэн сылдьар өй-санаа быһаарыытынан табатык чуолкайданар буолла.

Омук атын омук тылын, үөрэҕин аан маҥнай ылынарыгар бэйэтин тылыгар урут суох, саҥа тыллары үгүстэрин хайдах саҥарыллалларынан, суруллалларынан уонна ханнык өй-санаа иҥэ сылдьарын уларыппакка эрэ тылыгар киллэрэр, онтон кэлин бу тылга үөрэнэн истэҕинэ кыратык, тыл бүтүүтүн эрэ уларытан туһанар. Холобурга, элбэх омук туттар тылыгар «Сибиир» диэн тыл киирсэр. Элбэх да омук бу тылы туттуннар бу тыл «ойуурдаах дойду» диэн өйдөбүлэ монгол тылыгар баара суолтатыгар ордук сөп түбэһэр эбит. Үөрэхтээхтэр ити иһин бу тылы монгол тыла эбит диэн быһааран сылдьаллар. Ол эрээри сахалыы “сири-сибиири кэһэн” диэн холбуу этии баара бу тыл суолтатыгар эмиэ сөп түбэһэринэн кэнники чуолкайдаан биэриигэ наадыйар.

Атын омук тылыттан саҥа киирбит тыл дорҕооннорун тутулуктара сөп түбэстэхтэринэ кэлин сыыйа-баайа уларыйан омук бэйэтин тылын дорҕоонноругар көһөн омук тылыгар маарыннаан барыан сөп. Холобурга, остуол, ыскаап, биилкэ у.д.а. элбэх нууччалартан киирии тыллар саха тылыгар оннуларын булуммуттара ырааппыт.

Үс үйэттэн ордук кэм устата сахалар нууччалартан элбэх үөрэҕи-билиини, тыллары ылыннылар. Кэнники үйэҕэ киирбит үөрэхтэртэн «коммунизм», «социализм» диэн тыллары улаханнык уларыппакка эрэ бэйэлэринэн туһаналлар.

Нууччалар православнай таҥараларын «бог» диэн ааттыыллар. Бу тылы сахалар бэйэтинэн ылыммыттара эбитэ буоллар таҥара аата «буох», онтон итэҕэли тарҕатар дьиэлэр ааттара «буох дьиэтэ» диэн ааттаммыт буолуохтара этэ.

Нууччалар 17-с үйэҕэ аан маҥнай кэлэн православнай таҥара үөрэҕин тарҕатар кэмнэригэр сахалар таҥара диэн өй-санаа үөрэҕин бэйэлэрэ букатын билбэттэрэ эбитэ буоллар саҥа, нууччалартан киирэн эрэр өй-санаа үөрэҕин хайаан да бэйэтин аатынан «буох» диэн ааттыахтара этэ.

Бу кэмҥэ Буох Диэхсин диэн лаппа ытыктанар киһи Мэҥэҕэ олоро сылдьыбыта биллэр. Сахалар православнай таҥараны саҥа билэн эрдэхтэринэ «Буох» диэн ааттааҥ диэн элбэхтик этэ сылдьыбыттарыгар сөп. Кини онно кыттыһан, таҥара үөрэҕэ саҥа тарҕаныытыгар элбэхтэ «Буох диэ» диэн бэйэтин дьонноругар аҕытаассыйа ыыта сылдьыбыт буолуон сөп. Ол бэлиэтигэр Буох Диэхсин диэн хос аат иҥмит.

Төһө да бары «Буох диэ» дии сатаабыттарын иһин сахалар бэйэлэрэ өй-санаа үөрэҕин былыр-былыргыттан билэллэриттэн, таҥара диэн ааттыылларыттан бу православнай үөрэҕи эмиэ таҥара диэн ааттыылларын уларыппатахтар.

Нууччалар кэлэн аан маҥнай православнай итэҕэллэрин үөрэҕин тарҕатыыларыгар сахалар өй-санаа үөрэҕэ таҥара үөрэҕэ диэн ааттанарын былыргыттан билэр уонна үөрэхтэрин тутуһар буоланнар, бу, өйү-санааны тарҕатар дьиэлэри таҥара дьиэлэрэ диэн ааттыылларынан хаалларбыттар.

Нууччалар кэлиилэригэр сахалар таҥараларын үөрэҕэ баар, дьон билэн туһана сылдьар эбиттэр. Кэлии саҥа, православнай таҥараҕа үтүрүттэрдэр даҕаны симэлийэн, суох буолан хаалбатаҕын тэҥэ аата-суола саҥа таҥараҕа көспүт.

Таҥара үөрэҕин төрүттэрин ырытан оннуларын буллартаабыт кэннэ, сайдыы суолугар киирэр кыахтанна. Таҥара үөрэҕэ аныгы сайдыылаах, демократия суолун тутуһар дьон өйдөрүгэр-санааларыгар ордук сөп түбэһэринэн сотору дьон бары ылынан барыахтара. Билигин баар бары улахан таҥаралар үөрэхтэрэ, холобур, католическай, православнай, мусульманскай таҥаралар олус күүстээх диктатура, тоталитарнай тутулуктаахтар уонна уһун үйэлэр тухары атын дьонтон үрдүктүк сананыылара үөскээбитэ уларыйбакка сылдьар.

Туох барыта икки өрүттээҕин курдук бары өй-санаа үөрэхтэрин аҥар өттүлэрэ, оҕо сайдан иһэр өйүн-санаатын үөрэтэр, сайыннарар өттүлэрэ биирдэр, сөп түбэһэллэр, үтүө санаалаах үчүгэй киһини иитэр-үөрэтэр сыаллаахтар. Хайа да омук оҕотун өйө-санаата сайдыыта биир төрүккэ олоҕуран сайдар, ол курдук аан маҥнай ийэ кута иитиллэр, онтон үчүгэй киһи буола улаатыыга дьулуһуута үөскээн салгын кута сайдар. Оҕо улаатан үчүгэй киһи буолуу диэн сүрүн сыалы ситиһиитин кэнниттэн хайа государство, итэҕэл киһитэ буолуута биирдэ быһаарыллар уонна эбиискэ үөрэҕинэн киирсэр.

Сахалар былыр-былыргыттан өй-санаа үөрэҕин билэллэрин бу үөрэҕи таҥара үөрэҕэ диэн ааттыыллара быһаарар. Таҥ, таҥар, таҥара диэн саха тылыттан үөскээбит үөрэх араас элбэх билиилэртэн, хомуллан, таҥыллан уһун үйэлэргэ үөскээбит өй-санаа үөрэҕэ буолар.

Өй-санаа үөрэхтэрэ элбэхтэр. Бу үөрэхтэртэн саамай улаханнара, тэнийбиттэрэ буддийскай, католическай, православнай уонна мусульманскай таҥара дьиэлэрэ буолаллар. Бу таҥара үөрэхтэрэ бары; дьон олоҕор улахан тоталитарнай режимнэр, диктатуралар үөскээбит кэмнэригэр сайдыбыттара, күүһүрбүттэрэ уонна тарҕаммыттара.

Бу үөрэхтэр бары сахалар өй-санаа, таҥара үөрэхтэриттэн сайдан, үүнэн тахсыбыт үөрэхтэр буолаллара хос быһаарыылаах этиллэллэринэн дакаастаналларын тэҥэ, сүрүн төрүттэринэн уонна билигин сахаларга эрэ умнуллубакка туттулла сылдьар кут-сүр үөрэҕинэн таба быһаарыллаллар. Күүстээх куттаах-сүрдээх киһи атын дьоҥҥо көмөлөһөр, санааларын салайар, көннөрөр кыахтаах буолуута, киһи таҥара мөссүөнүн үөскэппит.

Олус былыргы кэмҥэ үөскээбит буолан сахалар таҥараларын дьиэтэ бэйэтинэн таҥара дьиэтэ, онтон атыттар дьиэлэрэ, таҥараларын үөрэхтэрэ хос быһаарыылаах православнай, католическай, мусульманскай таҥара дьиэлэрэ, үөрэхтэрэ диэн этиллэллэрэ өй-санаа быһаарыыларынан ордук сөп түбэһэр. (1,76).

Өй-санаа үөрэҕин тарҕатар дьиэлэр таҥара дьиэлэрэ диэн ааттаналлара бэйэлэрин сыалларыгар ордук сөп түбэһэр.

Туһаныллыбыт литература

уларыт

1. Каженкин И.И. Киһи таҥара. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2009. - 112 с.