Тоньюкук
Тоньюкук (暾欲谷) (646—724) — Түүр икки хаҕанатын бэлитиичэскэй уонна байыаннай диэйэтэлэ.
Тоньюкук кытай култууратыгар сабыдыаллатан иитиллибит. Тан Чаньани импиэрийэтигэр үөрэҕи ылбыт.
Былыргы түүрдэр тутулуга суох буолууларын туруулаһар кэмнэргэ кэлин Эльтериш каҕан дэммит Кутлуг биир саамай чугас сүбэһитэ уонна үөлээннээҕэ.
Кэлин үүнэй сайдан Кутлуг Эльтериш каҕан уола Билгэ хаҕаны кытта дойду кыттыгас салайааччыта буолбут.
Орхон-енисей суругун тиэкистэригэр Тоньукук аатыгар, чиэһигэр тааска ойуо быһыллыбыт сурук баар
679 сыллаахха Бастакы түүр хаҕаната ыһыллыбытын кэннэ Тан империятын сиригэр уотугар бытанан олорорбут түүрдэр хаҕанаты саҥаттан сөргүтэр туһугар өрө тураллар. Өрө турууну Ашидэ ууһутан төрүттээх түүрдэр саҕалыыллар. Тоньюкук кинилэр сыдьааннара буолар.
Өрө турааччылары Пэй Син Цзян семиреченскэйдээҕи дивизията хам баттыыр. Фунань прицэ салайааччылаах икки өрө туруу эмиэ хам баттанар. Ол гынан баран, 682 сыллаахха муҥнанан өлөрүллүбүт Фунань үөлээннээҕэ, соротнига Кутлуг принц каҕанаты сөргүтэр. Үөрэхтээх Тоньюкук киниэхэ холбоһор уонна ол күнтэн түүр хаҕанатын биир тутаах Буюруга (Сүбэһитэ) буолар.
716 сыллаахха Капаган хаҕан басмылларга бохуот кмэигэр соһуччу өлбүтүн кэннэ, Тоньюкук "араҕас айахтаах түүрдэр" баартыйаларын өйүүр. Ол түмүгэр хаҕан олбоҕун кинилэр утарылаһааччылара Күл-Тэгин уонна Могилян былдьыыллар. "Араҕас айахтаах түүрдэри" барыларын өлөртүүллэр. Ол эрээри Тоньюкугу түүрдэр иннилэригэр улахан өҥөлөөҕүн, Могляины кытта уруулуу буоларын учуоттаан, тыыннаах хааллараллар.
Литература
уларыт- Сергей Ефимович Малов. Памятники древнетюркской письменности Монголии и Киргизии. Издательство Академии Наук СССР, 1959. Страницы 11—25.