Туой иһит

Саха туой иһитэ — чинчийээччилэр этэллэринэн сахалар туой көһүйэлэри түҥ былыргыттан XX үйэ бастакы сылларыгар диэри туттубуттар.

Былыр төрүттэрбит хайдах-туох олорбуттарын, тугунан дьарыктаммыттарын, култуураларын, историяларын үөрэтэр соруктан XIX үйэттэн биирдиилээн дьонтон саҕалаан экспедицияларга тиийэ элбэх археологическай хаһыылар барбыттар. Үгүстүк туой иһит кырамтата көстөр эбит. Саха туттубут туой иһиттэрин туһунан саха олоҕун-дьаһаҕын араас кэмҥэ үөрэппит чинчийээччилэр Маак Р. К., А. Ф. Миддендорф, Серошевскай В. Л., Подгорбунскай И. В., А. П. Окладников, И. В. Константинов, Гоголев А. И. о.д.а. үлэлэригэр булуохпутун сөп.

Саха омук туой иһитин «күөс» диир. Өссө «күөс быстыҥа», «тоҥ күөс быстыҥа» диэн кэми бэлиэтиир тыл эмиэ баар. Бу маннык этиини сахалары кытта олорор омуктар туттубаттарын уонна бу этии сахалар өссө бараан ыстаадалаах соҕуруу олорор эрдэхтэриттэн баар буолуон сөбүн туһунан В. Л. Серошевскай «Якуты» үлэтигэр суруйан турар. Күөсчүт киһи туойу хаһан да аатынан ааттаабат, «буор» диир. Ол иһин күөс оҥоһуллан бүтүөр диэри «буор» дэнэрэ. Үчүгэй туой ыыс-араҕас ньалҕаархай, минньигэс ыылаах буолар үһү. Таастаах, кумахтаах туой иһит буолбат. Үрүҥ туой араҕас туойга тиийбэт эбит. Туойу анаан-минээн күһүҥҥү үлэ үмүрүйбүтүн кэннэ хостууллара.

Хаппыт туой көһөҥөтүн мас үрдүгэр ууран үлтү сынньаллар. Онтон кэлиигэ кутан мээккэлииллэр, ол кэннэ сиидэлииллэр. Ууга үүт уонна сылгы киитин кутан оргуталлар, онно туойдарын илитэллэр. Туойга эргэ көһүйэ мэлиллибит кыырпахтарын (харыадачы) эбэтэр кумах эбэллэрэ, уһаарар саҕана иһит хайа барбатын диэн. Сороҕор мээккэлэммит туойга кураанахтыы аҥарын кэриэтин, эбэтэр 1/3 курдук харыадачы булкуйаллар. Онтон биирдэ уу куталлар. Ити кэннэ чохооччунан анал мас эбэтэр таас үөһэ уура сытан дэлби эллииллэр. Эллээн бүтээт күөһү охсубутунан бараллар. Көһүйэ омоонун илиилэринэн сыбаан таһаараллара. Сахалар туой иһит оҥороллоругар эргитэр тэрили (гончарный круг), дьэҥкир лааҕы (глазурь), уруһуйдууру (роспись) туттубатах сүрүн уратылаахтар . Иһит быһыытын таһаарарыгар күөсчүт туойу илиитинэн кэҥэтэр. Үөһээ бүүрүгэр (иһит быһыыта алдьамматын диэн) быстах талах иини, сороҕох сиэл быаны, кэтэрдэр. Онтон төгүрүк тааһы түгэҕэр үҥкүрүтэ сылдьан тас өттүн анал маһынан табырҕатар. Холумтаҥҥа сараҕытар кэмигэр бүүрүгүн хатарыа суохтаах, ол наадатыгар сотору-сотору уунан илитэр. Сараҕыйбытын кэннэ, талах иитин устан баран, туой бүүрүк кэтэрдэр. Ити кэнниттэн ситэ куура илик иһити анал маһынан, тыҥыраҕынан, кус эбэтэр куобах көҥдөй уҥуохтарынан, тарбаҕынан дьөлүтэ баттаан араастаан мандардыыр. Ойуу куһаҕан тыынтан харыстыыр, араҥаччылыыр суолталаах. Ити кэнниттэн балтараа эбэтэр икки хонук устата лыҥкынас буолуор диэри хатараллар.

Бүтэһигэр уматыыта (обжиг) кэлэр. Сайын дьиэ таһыгар кулуһун оттон, кыһынын көмүлүөккэ уһаараллара. Көһүйэни көстүбэт гына эргиччи хаппыт маһы ууран уматаллар. Иһит үчүгэйдик кытарбытын кэннэ ураҕаска иилэн таска таһаараллар. Ити кэннэ уһаарыыта саҕаланар. Сэрэнэн иһит ортотугар дылы сылаас сиҥэ (ууга үүт эбэллэр) эбэтэр суорат куталлар уонна хобордооҕунан сабаллар. Сиҥэ оргуйан күүгэнэ таһынан тохтор. Сороҕор сиҥэни кутары кытта күөс хайа ыстанар. Табыллыбыт күөс таастыйан хаалар. Былыр улахан иһити уһаарарга сиҥэ оннугар ынах иигин эбэтэр оргуйбут кииһилэни (вареный щавель) тутталлар эбит. Ол эрэн сыта куһаҕанын иһин, сиргэнэн даҕаны, итини умнубуттар.

Итинник оҥоһуллубут иһит 3-4 сыл туттуллара. Күөскэ элбэхтик үүтү оргуттахха бөҕөргүүр дииллэр эбит. Хас тутуннахтарын аайы ыраастаан баран хатараллар. Үс-түөрт хонукка убаҕас турдаҕына иһит «сытыйар» эбит.

Күөс хас да араастаах. Улахан үүт кыынньарар күөс, эт буһарар эрдэҕэс күөс, сүөгэй көһүйэтэ, оҕоҕо үүт оргутар боччуук диэннэр. Сорох ыаллар улахан баҕарах күөһү үлэһэн оҥортороллоро. Тутаахтаах уонна атахтаах күөс эмиэ баара.

Туһаныллыбыт литэрэтиирэ

1. Подгорбунский В. И. Заметки о гончарстве у якутов. — Иркутск: издание Восточно-Сибирского Отдела Государственного Русского Географического Общества, 1928.
2. Гоголев А. И. Якуты (проблемы этногенеза и формирования культуры). — Якутск: изд. журнала «Илин» Министерства культуры Республики Саха, 1993.