Тылбаас үөрэҕин сахалыы-нууччалыы тылдьыта

Тылбаас тиэрминнэрин тылдьыта

1. Аадырыстаах (адресат) – иһитиннэрии анаммыт киһитэ, эбэтэр информацияны тутар коммуникант. «Аадырыстаах» тиэрмин оннугар «тутааччы» уонна «реципиент» тиэрмин туттуллар.

2. Ааттааһын (номинация) – ханнык эмэ барамайы, дьайыыны тыл көмөтүнэн бэлиэтээһин.

3. Авторизованнай тылбаас (авторизованный перевод) – тылбаастанар тиэкис ааптара биһирээбит тылбааһа.

4. Алтыһааччы (коммуникант) – алтыһыы биир кыттааччыта, источник эбэтэр аадырыстаах, информацияны тиэрдэргэ эбэтэр ылынарга кыттааччы. Тылбаасчыт, алтыһааччы быһыытынан, источник уонна аадырыстаах хос солбуга (дублера) буолар.

5. Анал тылбаас (специальный перевод) – бэйэ тиэрмин номенклотуралаах билии ханнык эмэ салаатыгар сыһыаннаах матырыйаал тылбааһа.

6. Антоним тылбаас (антонимический перевод) – тылбаас ньымата, тылбаас тиэкис өйдөбүлүн утары суолталаах өйдөбүлүнэн солбуйуу.

7. Аҥаара сабыылаах аудитория (полузакрытая аудитория) – тута тылбааска үксүгэр баар тиһэх аадырыстаах: тылбаасчыт наушнигынан саала хардатын истэр, ол эрээри ылынааччылары көрбөт.

8. Аһаҕас аудитория (открытая аудитория) - аһаҕас эбэтэр ситимнэһэр аудитория, бу тылбаастаах алтыһыыга үгүстүк аадырыстаах баар буолар. Аһаҕас аудитория харда ситим (тылбаасчыт дьайыытыгар харданы көрдөрөр уонна истэр) уонна чопчу тэриллии баарынан уратылаһар. 9. Атылык, маарыннатан солбук (аналог) – төрүт тиэкис тылыгар эбэтэр тылын ситимигэр дьүөрэтэ суох, ол эрээри бу контиэкискэ тылбааска соп тубэһэр суолталаах тыл эбэтэр тыл ситимэ. 10. Аудирование – тылынан саҥаны истэн ылыныы уонна өйдөөһүн.

11. Аудитория – куолаан аадырыстаах (хас да киһилээх). Тылбааска аһаҕас, аҥаара сабыылаах уонна сабыылаах аудиторияны араараллар.

12. Барыйааннаах дьүөрэ (вариантное соответствие) – тылбааска тылбаастанар тиэкис биримигэр баар барыйаантан биир сөп түбэһэр дьүөрэ.

13. Билингв – икки тылы баһылаабыт киһи.

14. Билингвизм – икки тылы билии. Төрүт уонна оҥоһуу (искуственнай) билингвизми араараллар.

15. Билингвизм механизма (механизм билингвизма) – үөрүйэх буолбут уларытар сатабыл көмөтүнэн биир тылтан атын тылга түргэнник көһөр сатабыл. Бу төрүт уонна тылбаас тылларга саҥаны истэртэн, сабаҕалааһынтан уонна бэйэни хонтуруоллууртан тутулуктаах.

16. Быһааран тылбаас (описательный перевод) – тылбаас ньымата, маныаха бэлиэтэммит өйдөбүл атын тыл ньыматынан быһаарыллар. Бу ньыма тылбаас тылга дьүөрэ ааттааһын суох эбэтэр тылбаасчыт билбэт буолла5ына туттуллар.

17. Быһаарыылаах тылдьыт (толковый словарь) – тыл суолтата быһаарыллар биир суолталаах тылдьыт.

18. Быһыы-майгы (ситуация) – дьиҥ чахчы саҥанан дьайыы кэмигэр баар эбэтэр этиигэ ойууланар компоненнарын холбоһуга. Саҥа быһыытын-майгытын уонна барамай быһыытын араараллар.

19. Быһыы-майгы информацията (ситуационная информация) – саҥа дьайыытыгар көмөлөһөр экстралингвистическай фактортан кэлэр информация.

20. Быһыы-майгы клишета (ситуационное клише) – бу чопчу быһыыга-майгыга булгуччулаах стериотипнай этии. Быһыы-майгы клишета тылбааска туспа быһаарыыны ирдиир, а.э. ханнык төрүт тиэкискэ киирэриттэн тутулуга суох тылбаас биримин курдук көрүллүөхтэрин сөп.

21. Вербальнай долоҕойго тутуу (вербальная память) – уобараһы буолбакка, тыллары ордук өйдөөн хаалыы.

22. Грамматическай сүһэн ылыы (грамматический буквализм) – тылбаас тиэкискэ тылбаастанар тиэкис грамматическай тутулун эбэтэр халыыбын оннунан хаалларыы.

23. Грамматическай уларытыы (грамматическая трансформация) – тылбаас биир ньымата, семантическай информацияны уларыппакка этии эбэтэр тыл ситимин тутулун уларытыы.

24. Девербализация – ылыммыт информацияны тылбаас тылын ньымаларыттан уонна тутулуттан босхолооһун.

25. Денотат – чопчу саҥа айымньыгыгар тылынан бэлиэтэнэр барамай эбэтэр көстүү.

26. Икки өрүттээх тылбаас (двусторонний перевод) – кэпсэтиини 1 №-дээх тылтан 2 №-дээх тылга, ону тэҥэ 2 №-дээх тылтан 1 №-дээх тылга утуу-субуу тылбаас.

27. Инвариант – тылбаас түмүгэр уларыйбаты инвариант диэн ааттыыллар, чуолаан: тириэрдэргэ анаммыт информация курдук өйдөнөр иһитиннэрии.

28. Инвариантнай информация – тиэрдэргэ анаммыт информация. Эмиэ иһитиннэрии курдук.

29. Информативнай этии (информативное высказывание) – семантическай информациянан быһаарыылар ис хоһоонноох этии.

30. Информационнай саппаас (информационный запас) – коммуникант тыл бэлиэтин эбэтэр бэлиэтиир барымын кытта дьүөрэлиир информациятын кэриҥэ. Информационнай саппаас биэс таһымын араараллар. Информационнай саппаас 1-гы таһыма лексическэй биирими олох ханнык эрэ эйгэтин кытта дьүөрэлиир кыаҕы биэрэр иһитиннэрии муҥуутуур кыра кэриҥэ. Информационнай саппаас 2-с тыһыма бэлиэтэнэри барамай, көстүү кылаастарынан буолбакка, сыһыаннаһар көрүнүнэн уллэрэр кыах биэрэр. Информационнай саппаас 3-с таһыма лексическэй биирим көмөтүнэн биир уустаах барамайдар бөлөхтөрүттэн денотаты араарар кыах биэрэр. Информационнай саппаас 4-с таһыма денотат туһунан тиһиктэммит сибидиэнньэтин сороҕо. Информационнай саппаас 5-с таһыма – денотат туһунан саамай толору сибидиэнньэ.

31. Истэн суругунан тылбаас (письменный перевод на слух) – истэн ылыммыт тиэкиһи суругунан тылбаас. Билиҥҥи кэмҥэ тылбаас үөрэх көрүҥэр эрэ сүрүннээн баар.

32. Истэн тылынан тылбаас (устный перевод на слух) – истэн ылыммыт тиэкис тылынан тылбааһа. Манна тылбаас икки суолталаах керуҥэ киирэр: утуу-субуу тылбаас уонна тута тылбаас.

33. Истэн ылыныы (рецепция) – уонна саҥарыыны тэҥҥэ оҥорор үөрүйэх – тылбаас саамай суолталаах икки дьайыытын тэҥҥэ тылбааһы ситэрэн оҥоруу.

34. Иһитиннэрээччи (источник) – иһитиннэрии ааптара, иһитиннэриини тиэрдэр коммуникант.

35. Код – бэлиэ тиһигэ уонна ону иһитиннэрии тиэрдэргэ эбэтэр ылынарга анаммыт туттар быраабылалар. Тылбааска төрүт код, о.э. төрүт тиэкис тыла, субъективнай код, эбэтэр тылбаасчыт бэлиэтэнэр туһанар болдьох бэлиэ тиһигин, тылбаас тиэкис кодун, о.э. тылбаас тылын араараллар.

36. Коммуникативнай дьайыы (комуникативный эффект) – иһитиннэриини тиэрдии түмүгэр ылынааччыга сабыдыал.

37. Компенсация – тылбаас ньымата, семантическай эбэтэр истиил мүлчүрүйбэт сүтүгүн тылбаас тылын ньыматынан ситэрэр, маныаха булгуччу тиэкис бу кэрчигэр булбатах.

38. Контиэкис (контекст) – тыл, этии лингвистическай тулата; тиэкис ис хоһооно.

39. Координативнай билингвизм – икки тылы билии, маныаха баһыйар тыл суох, саҥарар тылларынан толкуйдууллар.

40. Көҕүлээһин (мотивация) – ханнык эмэ быһыыга, эбэтэр хайааһыҥҥа наадыйыы.

41. Көҥүл тылбаас (вольный перевод) – ылбаастанар тиэкис, формальнай уонна семантическай компоненнарын учуоттаабакка, тутаах информациятын тылбааһа.

42. Көрөн суругунан тылбаас (зрительно-письменный перевод) – көрөн ылынар тиэкис суругунан тылбааһа (үгэс аата – суругунан тылбаас).

43. Көрөн туран тылбаас (перевод с листа) - суругунан тиэкиһи ылынар кэмҥэ уонна эрдэттэн аахпакка тылынан тылбаас.

44. Көрөн тылынан тылбаас (зрительно-устный перевод) – көрөн ылынар тиэкис тылынан тылбааһа. Сүрүннээн, көрөн туран тылбаас.

45. Нуул информация (нулевая информация) – саҥа бииримигэр туох эмэ иһитиннэрии суоҕа.

46. Оперативнай долоҕойго тутуу (оперативная память) – чопчу тосхол баар буоллаҕына, ылыммыт информацияны көҥүл өйдөөн хаалыы.

47. Оригинал – тылбааска төрүт тиэкис. Тылбаас оҥоһуллар тиэкиһэ.

48. Поэтема – поэтическай айымньыга дьүөрэ уонна күннээҕи саҥаҕа сэдэхтик туттуллар тыл эбэтэр тыл ситимэ.

49. Рельефнай тыл (рельефное слово) – уһулуччу, тус уратылаах, болҕомтону тардар тыл. Утуу-субуу тылбааска бэлиэтэнэргэ туттуллар.

50. Рецепиент – тиэкиһи, иһитиннэриини (информацияны) ылынааччы.

51. Сабаҕалааһын (догадка, предположение) – информацияны истр кэмҥэ тылы эбэтэр тыл ситимин таайар өй дьайыыта эбэтэр үлэтэ. 52. Сабыылаах аудитория (закрытая аудитория) – сабыылаах эбэтэр тарҕаммыт аудитория адресат быһыытынан тылбааска сэдэхтик баар буолар. Бу сүрүннээн көрдөрөр-иһитиннэрэр эйгэҕэ: араадьыйаҕа, телевидениеҕэ, прессаҕа баар. Сүрүн уратыта – чопчу харда ситим суоҕа. 53. Семантика – лексическэй биирим суолтатын кыһалҕаларын чинчийэр тыл үөрэҕин (языкознание) салаата.

54. Семантическай буквализм (семантический буквализм) – атын факторы болҕомтоҕо ылбакка, тыл, тыл ситимин семантическай компоненнарын тиэрдии түмүгэр тылбаасчыт сыыһата.

55. Семантическай информация (семантическая информация) – этиигэ баар уонна саҥа бииримин суолтатын нөҥүө тиэрдиллэр информация.

56. Синонимическай солбук (синомическая замена) – эмиэ ол эбэтэр атын тыл тыла, тыл ситимэ курдук суолталаах тыл, тыл ситимэ.

57. Суолталаах информация (смысловая информация) – саҥанан айымньы семантическай уонна быһыы-майгы информациятын тэҥнээһин түмүгэ буолар суолтата.

58. Суолтатынан ырытыы (смысловой разбор) – тылбаастанар тиэкиһи ылынар кэмҥэ тылбаасчыт биир саамай суолталаах дьайыыта. Суолтатынан ырытыы сыала-соруга – суолтаны быһаарыы уонна инвариантнай информацияны араарыы. Ырытыы бу көрүҥэр маннык биллэр ньымалар туттуллаллар: ордук информационнай ноҕуруускалаах тыллары талыы ньымата, уларытыы (трансформация) ньымата, рельефнэй ылы талыы ньымата.

59. Суругунан тылбаас (письменный перевод) – идэтийбит тылбаас саамай тарҕаммыт көрүҥэ, маныаха тиэкиһи көрөн ылыныллар, оттон тылбааһы ситэрэн оҥоруу суруунан буолар. Тылбаас бу көрүҥэ билим үлэлэргэ көрөн суруунан тылбаас дэнэр.

60. Сүһэн ылыы (калька) – суолтатын эбэтэр тутулун туһунан информацияны буолбакка, тыл, тыл ситимин эбэтэр этии формальнай эбэтэр семантическай компоненнарын тиэрдии.

61. Сыыс тыл (слова-паразиты) – тылынан саҥаҕа туох да информацияны тиэрдибэт уонна этиллэр санааны өйдүүрү уустугурдар тыллар.

62. Тиэкис (текст) – биир кэлим туһуланыынан хааччахтаммыт, графическэй эбэтэр дорҕоонунан бэлиэ ханнык баҕарар утума.

63. Тиэрмин (термин) – билим эбэтэр тиэхиньикэ бу чопчу салаатын атын өйдөбүллэрин кытта тэҥҥэ биир семантическай тиһик буолар, билим өйдөбүлү бэлиэтиир хаачыстыбалаах тыл. Тылбаастыырга анаммыт тиэкискэ тиэрмин тылбаас туспа быһаарыытын ирдиир, о.э. тылбаас бииримэ буолар.

64. Толору тылбаас (полный перевод) – тылбаастаран тиэкис ис хоһоонун муҥутуур толорутук тиэрдии уонна онуоха толору функциональнай-истилистиическэй дьүөрэлэһиитэ.

65. Төрүт тиэкис (исходный текст) – тылбаастыырга анаммыт тиэкис, тылбаастанар тиэкис.

66. Төттөрү тылбаас (обратный перевод) – тылбаас тиэкиһи төрүт тылга тылбаас.

67. Туруору тылбаас (прямой перевод) – тылбаас тиэкискэ тылбаастанар тиэкис формальнай уонна/эбэтэр семантическай компоненнарын тиэрдии.

68. Тута тылбаас (синхронный перевод) – төрүт тиэкиһи истэн ылынар кэмҥэ тэҥинэн оҥоһуллар тылынан тылбаас. Идэтийбит тылбаас биир сүрүн көрүҥэ.

69. Тылбаас (перевод) – саҥанан дьайыы алтыһыы компоненнарын икки төгүл элбэтэр көрүҥэ, этээччи (источник) уонна тутааччы туһанар кодтара сөп түбэспэт түгэнигэр иһитиннэриини тиэрдэр сыаллаах.

70. Тылбаас тыла (язык перевода) – тылбаас оҥоһуллар тыла.

71. Тылбаас үөрэҕэ (переводоведение) - тылбаас туһунан билим.

72. Тылбаасчыт (переводчик) – алтыһыы быыһык сүһүөҕэ, маныаха этээччи уонна аадырыстаах кодтара сөп түбэспэт түгэнигэр наада буолар.

73. Тэҥнээх солбук (эквивалент) – контиэкистэн тутлуга суох, тылбаастанар уонна тылбаас тиэкистэр бииримнэрин икки ардыларыгар куруутун баар, сөп түбэһэр дьүөрэлэр; тыллар икки ардыларыгар синонимнар.

74. Уларытыы (трансформация) – тылбаас үгүс ньыматын олоҕо. Тиксэрэргэ анаммыт информацияны харайан туран тылбаастанар тиэкис халыыбын уонна семантическай сорҕолорун уларытыы буолар.

75. Уларытыы ньымата (метод трансформации) – тылбааска суолтанан ырытыы ньымаларыттан биирдэстэрэ, тылбаастанар тиэкискэ баар тыла эбэтэр тыл ситимэ ордук кылгаһынан эбэтэр киэҥ суолталааҕынан уларытыллар.

76. Уобарастаан долоҕойго тутуу (образная память) – уобарас, өйдөбүл, санааҕа ылларыы көмөтүнэн ылыныллыбыт информацияны өйдөөн хаалар дьоҕур.

77. Уратыл (реалия) – чопчу социальнай общность, этническэй бөлөх уратыта буолар барамай, дьайыы, үгэс, туом. Балары бэлиэтиир тылы уонна тыл ситимин эмиэ уратыл диэн ааттыыллар. Омук уратылын үксэ тэҥнээх тылбааһа суох лиэксикэҕэ киирэр.

78. Утуу-субуу тылбаас (последовательный перевод) – тиэкиһи истэн баран тылынан тылбаас. Бэлиэтэниилээх утуу-субуу тылбааһы уонна кэрчигинэн-этиинэн тылбааһы, ону тэҥэ биир өрүттээх тылбааһы уонна икки өрүттээх тылбааһы араараллар.

79. Эбии информация (дополнительная информация) – бэлэмэ суох реципиеҥҥа анаммыт иһитиннэрии. Холобур: «Париж – Франция киин куората».

80. Этии (высказывание) – чопчу эбэтэр санааҕа эрэ баар быһыыттан-майгыттан тутулуктаах суолталаах, саҥаҕа ситэрэн оҥоһуллубут түмүк санаа.

81. Фоновай информация – экстралингвистическай фактортан кэлэр информация.

82. Штамп – үгүстүк хатыланар саҥа формулалара, онон денотаты кытта суураллыбыт ситимнээх. Тылбааска бүччүм быһаарыныыны ирдиир, ол иһин тылбаас биримэ буолар.

83. Эбии информация (дополнительная информация) – бэлэмэ суох реципиеҥҥэ анаммыт иһитиннэрии. Холобур: “Париж – Франция киин куората”.

Собакина И.В. Тылынан тылбаас: лиэксийэ кууруһа / Дьокуускай, 2018 кинигэтиттэн