Тыллар суолталарынан тигиллэрэ

Суолталарынан көрөн тыллары тус-туҺунан бөлөхтөтөлүөххэ сөп. Оннук бөлөхтөөҺүнү үгэс курдук икки суол бэлиэнэн оңоруллар:

а) суолталарынан ис хоҺоонун уопсай майгытынан,

б) төҺө элбэх суолталаахтарынан.

Суолталарынан ис хоҺоонунан тыллары конкретнай уонна абстрактнай суолталаахтарга араарыллар.

Конкретнай суолталаах тыллар барымтаны уонна көстүүлэри бэлиэтииллэр. Оттон барымтаны уонна көстүүлэри киҺи билгэтинэн (хараҕынан көрөн, истэн, этигэр биллэринэн, сытынан, амтанынан) быҺаччы билэр, а.э. барымта, көстүү киҺибилгэтигэр биллэр. Конкретнай суолталаах тыллар суолталарынан ис хоҺоонун уратыыта итиниэхэ. Бу бөлөххө, холобур, маннык тыллар киирэллэр: мас, уу, салгын, киҺи, дьиэ, ас (пища), тимир (железо), хайа, түннүк, кинигэ, кумах, таңас, түү, суол (барымта өйдөбүллэрэ), тымныы, тыал, сырдык, сыт (запах), уот, аҺыы (кислый), кыҺыл, инчэҕэй (көстүү өйдөбүллэрэ).

Абстрактнай суолталаах тыллар киҺи өйүҺэн эрэ билэр өйдөбүллэрин бэлиэтииллэр. Оннук абстрактнай өйдөбүллэри киҺи тыл эрэ көмөтүнэн ылынар, барымта эбэтэр көстүү курдук бэйэтэ быҺаччы көрөн, билгэлээн билэр кыаҕа суох. Саха тылыгар, холобур, маннык тыллар абстрактнай суолталаахтар: олох (жизнь), үөрэх, туҺа, суолта, күүс, кыах, сана, таптал, үлэ, көмө, улахан, үчүгэй, ыраас, дириң, ыраах, үлэлээ, кыай, тулуй, тубус.

ТөҺө элбэх суолталаахтарынан тыллар эмиэ икки бөлөххө арахсаллар – соҕотох уонна элбэх суолталаахтарга.

Соҕотох суолталаах тыл биир эрэ өйдөбүллээх, ол аата биир эрэ өйдөбүлү бэлиэтиир. Оннук тыллар тыл словарнай састаабыгар оччо элбэҕэ суох буолаллар. Саха билиңңи тылыгар, холобур, маннык тыллары соҕотох суолталаах курдук көрүөххэ сөп: сыыр, күл (зола), саа, хотон, чүмэчи, тыы, күкүр, сэмэ, кунах, игии, паас, мутук, туу, ойуур, араҕас, маңан.

Элбэх суолталаах тыллар икки эбэтэр онтон үгүс өйдөбүлү бэлиэтииллэр. Тылга тыл үксэ элбэх суолталаахбуолар. Саха тылыгар омос көрөргө кыараҕас да өйдөбүллээх тыллар, холобур: дьиэ, уу, ый, түннүк, тыңырах, күлүүс, муоста, кэлгиэ, күл (смеяться) иккилии эбэтэр хастыы да суолталаахтар. Ордук үгүс суолталаах тыллар холобурдарынан элбэхтик туттар тыл диэн тылбыт буолуон сөп.

Туhаныллыбыт литэрэтиирэ

Антонов Н.К. «Саха тылын лексиката», якутск 1984с.

Афанасьев П.С. «Саха тыла. Лексикология»

Васильев Г.М. «Нууччалыы сахалыы поэтическай тылдьыт» 1976с. Дьокуускай

Харитонов Л.Н. «Нууччалыы-сахалыы тылдьыт», якутск 1968-1970с..