Тыыныы-тыыннаах буолуу

Тыыныы тыыннаах буолууну биллэрэр.

Оҕо төрөөт даҕаны аан маҥнай тыынан, тыын ыларыттан - тыыннаах буолуута саҕаланар. Киһи тыыннаҕына эрэ тыыннаах буолан сылдьыыта биир тылынан бэриллэрэ саха тыла олус былыргытын, киһи салгыны тыынар буолуоҕуттан төрүтүн, сүрүн өйдөбүлүн сүтэрбэккэ, симэлиппэккэ сылдьарын бэлиэтиир.

Саха тылыгар тыыннаах буолуу уонна тыыныы диэн биир тылтан үөскүүллэрэ олоххо эмиэ биир ситимнээхтэрин быһаарар. Саҥа төрөөбүт оҕо аан бастаан салгыны эҕирийэн тыын ылар уонна тыынан таһааран тыыннаах буолуутун саҕалыыр. Олоҕун устата тыынарын хаһан да тохтоппот. «Тыына тахсыбыт» диэн этии тууйуллубут, ыгыллыбыт санаа тахсан өй-санаа ырааһырыытын быһаарарын тэҥэ өлүүнү эмиэ «Тыына быстыбыт» диэн бэлиэтиир. Тыыммат буолуу, тыын быстыыта өлүүгэ тириэрдэр.

Сахалар салгыны тыынары сороҕор «Сиэ» диэн этэллэр. Ыраас салгыҥҥа таһырдьа тахсан күүлэйдии сылдьар киһи: «Салгын сии сылдьабын»,- диир.

Сатаан тыына, салгыны дириҥник сыыйан тыына үөрэнии салгыны сиэһиҥҥэ тириэрдэр. Сахалар ону былыр-былыргыттан арааран билэллэрин биллэрэр. Салгын тыынары таһынан өссө сиэнэр кыахтаах эбит. Сиир диэн салгынтан күүс-уох киллэриниитэ ааттанар.

Тыыныы элбэх өрүттэрдээх процеһынан киһи атмосфера салгыныттан кислороду тыҥаҕа киллэрэн, ити орган хабахчааннарынан өтүтэн хааҥҥа иҥэриитэ уонна углекислай гааһы таһаарыыта буолар. Эт-хаан элбэх кислородка наадыйар.

Тыыннаах харамайдар эттэригэр-хааннарыгар үөскүүр углекислай гаас үксэ таһаарыллар, сорҕото хаалан улахан көдьүүстээх өҥөлөрү оҥорор. Кини киһи организмыгар натрий ионнарын тканнарга үллэрэн, нервнэй клеткалар күүрүүлэригэр сабыдыаллыыр, ону таһынан белоктар синтезтэнэллэригэр кыттар.

Киһи тыыныыта икки суолунан регулировкаланар; маҥнайгытынан, автоматическай сааһылааһын вегетативнай автономнай нервнэй система үлэтинэн олохтонор; иккиһинэн, киһи бэйэтин баҕатынан тыынын дириҥин, түргэнин талан салайан биэрэр.

Киһи тыыныытын бэйэтэ талбытынан сааһылааһына, өйүн-санаатын күүһүнэн уларытан биэриитэ былыргы сорох дойдуларга, чуолаан Индия уонна Тибет народнай медицинатыгар эмтиир гимнастика быһыытынан киэҥник туттуллар.

Йогтар «толору тыыныы» диэн ааттыыр эрчиллиилэригэр манныктары тутуһары сүбэлииллэр:

1. Салгыны муннунан эҕирийии. Маҥнай иһи холкутатыллар. Онтон агданы алларааттан үөһэ диэки маҥнай алын, онтон үөһээ өттүн даратыллар, ити кэмҥэ иһи хапсыччы тутуллуохтаах.

2. Тыыныыны 2 - 3 сөкүүндэҕэ тохтотуу.

3. Тыыммыт салгыны муннунан үрүү. Итиннэ иһи кыратык босхо ыытыллар. Ити кэмҥэ салгыны маҥнай агда үөһээ, онтон алын өттүттэн үрэн, төттөрү таһаарыллар.

Йогтар муннунан тыыныыга улахан болҕомтону уураллар. Эрчиллиилэрин кэмигэр биирдии таныыларын утуу-субуу хам туталлар. Итинник эрчиллии кэмигэр тыҥа хабахчааннара рефлекторнайдык ордук тэнийэллэр, ол иһин организмҥа кислород киириитэ улаатар. «Толору тыыныы» иккис элеменэ - дириҥ эҕирийии уонна салгыны тутуу. Итинник тыыныыга ойоҕос икки ардынааҕы быччыҥнар уонна өрөһө кыттыыны ылаллар. Өрөһө хаан уонна лимфа тымырдарын ыга баттаан, венознай система сүөкэниитигэр көмөлөһөр уонна хааны агда диэки үтэйэр. Итиннэ өрөһө хамсааһынын ахсаана сүрэх тэбиитин 1 / 4 тэҥнэһиэхтээх. Кини гемодинамическай үтэйиитэ сүрэх быччыҥын бобо тардар күүһүнээҕэр ордук күүстээх, ол курдук ити насос иэнэ улахан.

Бытааннык дириҥник тыынан, мүнүүтэҕэ 4 тыыныыны оҥорон, эҕирийии бүтэһигэр тыыныы тохтотуллар, ити кэмҥэ агда иһигэр салгын баттааһына намтыыр, сүрэххэ венознай хаан киириитэ чэпчиир. Ону таһынан организмҥа углекислай газ мунньуллуута тыыныы бытаарыытыттан, сүрэх тымырдарын кэҥэтэр. Онон сүрэх быччыҥа аһыырын тупсарар.

Организмҥа углекислай газ дефицитин туоратыыга арыый атын суолу советскай физиолог К.П.Бутейко талбыта. Кини тыыныы мүнүүтэлээх иэнин тыыныыны түргэтэтиинэн буолбакка, дириҥник тыыныынан уларытыахха сөп диир, атыннык эттэххэ ону олус чычаас тыыныынан ситиһэр сөбүн ыйар. Энергия туттуллуутун өттүнэн көрөр буоллахха, биллэн турар, бу ньыма ордук экономичнай. Бу этиллибит ньыма биир туспатынан – чычаас тыыныыга альвеолярнай салгыҥҥа углекислай газ концентрацията мэлдьи үрдүк буолар.

Уһун кэмҥэ бытааннык тыыныыга үөрэнии, эрчиллии киһи организмын, ордук мэйиитин, кислородунан аччыктааһынтан харыстыыр механизмнарын күүстэрин, резервэлэрин элбэхтик туһаналларынан улахан суолталаах.

Хамсаныы, сөптөөхтүк аһааһын, ууну иһии уонна тыыныы эрчиллиилэрэ – киһи эт-хаан өттүнэн ситиитин-хотуутун, тупсуутун сүрүн акылаата буолар. (1,46-50).

Киһи кыайан тыымматаҕына биэс эбэтэр сэттэ мүнүүтэттэн ордук уһаабат, өлөр. Тыыныы, тыыннаах буолуу киһи олоҕун төрүтэ.

Тыынар салгыныттан кислородун арааран ылан киһи хас биирдии килиэткэлэригэр хаанынан тириэрдэр. Кислород килиэткэлэртэн углекислотаны кытта араас дьааттар үөскээбиттэрин ылан тыҥаҕа аҕалан ыраастанар. Кислород ыраастыырын тэҥэ киһиэхэ эньиэргийэни эмиэ биэрэр.

П.Брэгг 50 сыл устата уһун үйэлээхтэри кэтээн көрбүт. Ол кэтээн көрүүтүн түмүгүнэн киһи төһө дириҥник тыынар даҕаны, соччонон үйэтэ уһун буолар эбит. Кылгас тыыннаах, чаастатык тыынар дьон уһун үйэтэ суохтар. Сахалыы кылгас тыын - кылгас үйэни эмиэ бэлиэтиир. Айылҕаҕа эмиэ итинник. Чаастатык тыынар харамайдар, кроликтар, морской свинкэлэр, кэрбээччилэр бары кылгас үйэлээхтэр. Киһи ити иһин тыынарын төһөнөн дириҥэтэн, уһатан биэрэр даҕаны соччонон үйэтэ уһуурун ситиһэр диир П.Брэгг.

П.Брэгг тыыныы дириҥиирин ситиһэргэ иһинэн тыынар буолуу ордук көмөлөөҕүн бэлиэтиир. Киһи өрөһөтүн хамсатан тыынарыгар салгын элбэхтик киирэринэн тыыныы дириҥиирэ ситиһиллэр. Өрөһө аллараа диэки хамсааһыныгар киирэр салгын үтүрүйэн ис эмиэ улаатар, онтон өрөһө өрө диэки тахсыытыгар ис хапсыйар, салгын таһаарыллар. Иһи хамсатан тыыныы диафрагмальнай, өрөһөнү хамсатан тыыныы диэн ааттанар. Маннык тыыныыны кэлин кэмҥэ быраастар эмиэ туһанарга сүбэлииллэр. Салгын киһи тыҥатын үөһээ уонна аллараа өттүлэрин барыларын толорорунан ордук туһалааҕынан ааҕыллар.

Өрөһөнү хамсатан тыынарынан дьарыктаныы тыыныы дириҥиирин хааччыйарынан киһи үйэтэ уһууругар тириэрдэр диир П.Брэгг. Бу быһаарыы сахалар «Уһун тыыннаах» диэн уһун үйэлэниини быһаарар этиилэригэр сөп эмиэ түбэһэр.

Гималай хайаларын 126 саастаах олохтооҕо бэйэтэ үөрэппит дириҥник тыыныытынан дьарыктаммыт. Кини доруобуйата олус бөҕө, күүһэ-күдэҕэ букатын мөлтөөбөккө сылдьарын П.Брэгг көрсүбүт. Дириҥник тыыныынан дьарыктанар Индия 86 саастаах дьахтара 50 саастаах курдук көрүҥнээҕэ ордук сөхтөрбүт. Бу дойду олохтоохторо бары дириҥник тыыныыны баһылааннар туһанар эбиттэр.

100 сааһын ааспыт биллиилээх спортсмен Амос Стэгг: «Куруук ыраас салгыҥҥа сүүрүүнэн дьарыктанаммын эппин-сииммин кислородунан элбэхтик хааччыйаммын доруобайбын»,- диир эбит. Ыраас, элбэх кислородтаах салгынынан куруук тыыныы киһи үйэтин уһатар, доруобуйатын, этин-сиинин туругун тупсарар.

Хайа ыарыыта диэн кислород аҕыйахтык киириититтэн киһи улаханнык аҕылыыр, ол түмүгэр хаантан углекислота суураллан тахсар. Ону чөлүгэр түһэриигэ газтар холбоһуктара, ол иһигэр углекислай газ туттуллар. Үрдүк хайалар олохтоохторо кислород аҕыйах сиригэр олороллор, ол иһин дириҥник тыыннахтарына эрэ табыллар. Бу дьон ордук уһун үйэлэниини ситиһиилэригэр дириҥник тыыналлара туһалыыр. (2,63).

Туһаныллыбыт литература

1. Н.А.Агаджанян, П.А.Петров. Биһиги эппит-хааммыт сорох кистэ¬лэҥ күүстэрин туһунан. - Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1984. - 80 с.

2. Каженкин И.И. Аһылык уратылара. - Дьокуускай: РИМЦ, 2007. - 84 с.