Түөлбэ тыл

Түөлбэ тыллар (нууч. диалектизмнар) — түөлбэ сиргэ олохтоох омук сорҕото түбэ саҥаларын (говордарын) эбэтэр түөлбэ тылларын (диалектарын) иһинэн туттар туспа тыллара-өстөрө.

Түөлбэ тыллар литэрэтиирэ тылыгар киирбэттэр, ол гынан баран сорох түөлбэ сирдэргэ олоххо-дьаһахха туттуллар буолан омук бүттүүн тылын иһигэр киирсэллэр.

Саха тылын түбэ саҥаларыгар түөлбэ тыллар балайда элбэхтэр.

Олор үөскүүр төрүттэринэн буолаллар:

1) Былыргы төрүт сахалар тыллара литературнай тылга эргэрэн, туттууттан тахсыбыттарын үрдүнэн, говордарга сөҥөн, эргэрбэккэ туттулла сылдьалларыттан. Холобур : Хотугу сахалар билигин даҕаны арҕаа диэн тылы «көҕүс,кэлин» диэн суолталаан тута сылдьаллар. Айаннаан иһэн арҕаатын хайыһан көртө…диэн этээччилэр . Атын түүр тылларга арха – «көғүс,кэлин өрүт» диэн суолталаах эмиэ , оттон биһиги литературабыт тылыгар арғаа (сағах арғаата) диэн хайысха эрэ суолтатыгар туттуллар, ол эбэтэр (ко5ус,кэлин орут) диэн суолтата эргэрэн суппут. Хотугу сахалар харкырыай хабдьы диэн хара иэдэстээх туундара хабдьытын ааттыыллар. Ол былыргы монголлар тылларыгар баар харкиру(хабдьы) диэн тылы билиннэ диэри сутэрбэккэ тута сылдьар эбиттэр. Саха литературнай тылыгар итинник тыл суох , туттууттан тахсыбыт . Хоту кукуру хобуул диэн ааттыыллар , ол эмиэ монголлуу хобоо (бараан,тарбыйах аьыыр хоруута) диэн тылтан торуттээх.

2) Атын омук тыллара говордорга сабыдыаллыылларыттан уоскууллэр. Холобур: хотугу сахалар тылларыгар эбээн,эбэнки,нуучча омук тылыттан киириилэр балайда элбэхтэр.Холобур:кутуйа5ы чынырыкаан (эбэнк.чингэрэкэн),миинэр табаны ууччах(эбэнк.у5учах),торообот табаны кэтэм, 5 саастаах атыыр табаны амаркан (эбээн. амаркан),сыалыьары сыанаан(эбээн.хянган) диэн этэллэр. Нуучча тылыттан киирбиттэр:паас(сохсо),сэьээккэ (дурда),бо5уруоп(ункучах),бабылыанньык(чэмпэрээк) нууч. пасть , засядка , погреб , багульник диэн тыллартан уо.д.а

3) Туолбэ сиргэ олохтоох сахалар туспа олороллоруттан торут тылларын суолталара уларыйан хааларыттан . Холобур : хотугу сахалар мэйии диэн тылы суолтатын кэнэтэн «бас,тобо,уьук» диэн суолталаан тутталлар. Холобур : «Урэх мэйиитэ,мас мэйиитэ» дииллэр. Кыыл диэн тылы туох багарар туьунан «мал,сэп,энин» диэн суолталыыллар . Холобур , этэллэр: «Булт тэрилин ылан коруо5ун , тоьолоох ыарахан кыылларый?»,эбэтэр «Хайгыллаах дьон кэллилэр?». «Хайа кыыллаах» ол аата туохтаах дьон кэллилэр? диэн. Ол курдук таас тылы (таас хайа , очуос); арыы –(арыы ,хоргун); суорат,суорака-(суорат , мэйии);тынырах-(тынырах,туйах);уллунах-(улунах,тугэх);бэс-(бэс,масс субата) диэн суолталаан тутталлар.

4) Туолбэ сиргэ олохтоох сахалар бэйэлэрин эрэ ортолоругар туттар сана тыллары уоскэтэллэриттэн. Холобур , хотугу сахалар дойдуларыгар дьуорэлээх булт , таба , ыт иитиитин терминологиятын балайда сайыннарбыттар : харана ый – (ахсынньы), тунах ыйа – ( бэс ыйа) ,отор ыйа – ( балаган ыйа),бэчик – (кыра титирик), ча5ылах -(суон тиит), даадар (буучээн) , ойуьар (иккилээх тайах), уонэс (устээх тайах),тиистээх (улун) , чырып (чокчоно) , тимир атах (хаахынай), ньа5аччылаа (куьа5аннат) ,дьалыс (оночо) уо.д.а. Туолбэ сиргэ олохтоох сахалар биирдиилээн тыллары эрэ буолбакка , сомо5о тыллары , туспа этиилэри эмиэ уоскэтээччилэр. Холобур , хотугу сахалар: мэйиититтэн илбийэр –(баьын имэрийэр), туктэри бэйэлээх учугэй –(олус учугэй) , бутэйэлии туьэн сытар –(илин атахтарын бук туьэн сытар), кун-ый быатын тут-(ыксаа , уолуй) , сир баттах баар –(атах балай бар) уо.д.а.

Саха тылыгар туолбэ тыллар хоту оройуоттарга , Булуугэ , Олуохумэ5э , Уус-Алдан , Таатта , Орджоникидзе уо.д.а. оройуоннарга олохтоох сахалар тылларыгар баар буолааччы. Диалектнай тыллар сорохторо буттуун тылга эквиваленнаах ,оттон сорохторо эквивалена суох буолаллар. Эквиваленнаах диалектнай тыллар буттуун тылга баар ойдобулу бэлиэтииллэр , онон литературнай тылга тылбаастаналлар . Холобур : иргэ (лит.мэйии) , килэнсэ (лит.чоху) , дигдилээн (лит. далаьа ) , атах бэгэлчэгэ (лит.бэрбээкэй) , мунур (лит.чыыр ) , ньаала5ай (лит. оноойу) , анаардаах (лит.иирээки ) , боскуой ( лит. учугэй) , чалам (лит.айаас) , доду (лит.кэнэн) , быладьыай ( лит. атах балай ) уо.д.а Эквивалена суох диалектнай тыллар буттуун тылга чопчу араарыллан этиллибэт сана ойдобуллэри бэлиэтииллэр , онон литературнай тылга кыайан тылбаастамматтар. Холобур : 8г8р8м – толоонноох самыыр ; дохсун быстах самыыр ; таьаараары уорэ – кыа от умнаьын ууттээх ууга оргутан онорор уорэ ; ойуьар – иккилээх тайах ; олдуун – ураьа буруотэ ; буочах – ыт сыар5атын соьор сурун быата ; состурга – туундара5а тыал охсубутунан кэрдиис-кэрдиис хомурах ; укчаарии – уу а5албыт маьа ; ачаахта баас ха5а уо.д.а

Диалектнай тыллартан (лексемалартан) ураты диалектнай суолталаах тыллар бааллар. Ол курдук олохтоох говордарга буттуун тыл тыла атын сана суолта5а туттуллуон соп . Холобур , угус говордарга мэйии диэн тыл «тобо» ойдобулугэр , уллунах диэн «тугэх» ойдобулугэр , холуста «соттор» ойдобулугэр , дьирим «кур» ойдобулугэр туттуллаллар . Буттуун тыл тылларыттан биирдиилээн говордарга эбэтэр говордар болохторугэр итинник ураты суолта5а туттуллар тыллар бэрт угустэр . Оннук тыллар семантическай ( суолталарынан ) диалектизмнар диэн ааттаналлар . Билинни кэмнэ литературнай тыл сабыдыалынан диалектнай лексикаттан наадалаах тыллары сыыйан ылыныыта ситэ илик . Инникитин литературнай лексика ханыырыгар ордук эквивалена суох диалектнай тыллар суолталаахтар . Итинник тыллар буттуун тылга суох ойдобуллэри бэлиэтииллэр , онон саха буттуун национальнай оло5ор наадалаах ойдобуллэри этэр оттулэрэ литературнай тылга киирэн иьиэхтэрэ . Соторутаа5ыта хотугу говордартан литературнай тылга , холобур, уучаах,паас,бэриэтчик диэн тыллар киирбиттэрэ .